به گزارش ایبِنا، امروزه سهامداران و سرمایه گذاران انتظار دارند که بتوانند دقیقاً درک کنند یک شرکت، نهاد، موسسه یا سازمان چگونه دارایی‌ها، درآمدها و بدهی‌های خود را مدیریت می ند و این انتظار شامل کسانی می‌شود که می‌خواهند سرمایه‌گذاری‌های خود را در طول زمان مورد نظارت شفاف قرار داده و عملکرد شرکت را ارزیابی کنند. از سوی دیگر، مردم و شهروندان عادی یک کشور نیز انتظار دارند نسبت به هزینه کردِ درآمدهای دولت که بخشی از آن توسط مالیات های پرداختی مردم تامین می گردد، شاهد گزارشگری های دقیق و شفاف مالی باشند. لذا به نظر می رسد، شفافیت مالی، بستری مهم برای نیل به سوی تعامل سازنده ی شرکت ها، نهادها، سازمان ها و دولت یک کشور با سرمایه گذاران و اشخاص حقیقی و مردم خواهد بود. در بخش دوم از مجموعه مقالات شفافیت مالی، به سراغ بررسی مزایای این امر مهم، موانع رایج برای بهبود شفافیت مالی، عوامل موثر بر بهبود شفافیت مالی، موشکافی فرآیند گذار به شفافیت مالی و تبیین تلاش‌های جهانی در حرکت به سوی شفافیت مالی می رویم.
مزایای شفافیت مالی در دو حوزه حاکمیتی و سازمانی قابل بررسی است.
در حوزه حاکمیتی، مزیت های شفافیت مالی عبارتست از:
*در صورت وجود شفافیت مالی در سطح ملی، شاهد همگرایی آحاد مردم در هنگام مواجه با چالش های اقتصادی داخلی و بین المللی یک کشور خواهیم بود و شهروندان با استناد به شفافیت گزارش های مالی و آگاهی کامل از شرایط اقتصادی دولت خود، آمادگی و تمایل بیشتری برای تحمل فشارهای اقتصادی حال حاضر و آتی خواهند داشت.
*ارتقا سطح دانش مالی شهروندان و در نتیجه ارتقا عملکرد مالی عموم مردم در حوزه های مختلف
*افزایش شاخص های سرمایه اجتماعی در یک کشور
*افزایش میزان تعهد و مسئولیت پذیری اجتماعی شهروندان
در حوزه سازمانی، مزایای شفافیت مالی شامل موارد زیر می شود:
*هنگامی که گزارش های مالی به طور آشکار و شفاف به اشتراک گذاشته می شود، اقدامات و کنش های جمعی سازمانی در وضعیت بهتری انجام می گیرد.
*شفافیت مالی، موجب افزایش اعتماد کارکنان به ساختار سازمانی و بنیان سازمان می شود.
*با ایجاد بستر شفافیت مالی، امور مالی به طور فزاینده ای به عنوان یک ویژگی مثبت توسط کارکنان شرکت درک می شود.
*کارکنان درک بهتری از نحوه عملکرد شرکت به دست آورده و متوجه می شوند که چگونه کنش ها سازمانی آنها، درک تغییرات مالی، انطباق و پایبندی به اهداف شرکت، می تواند موجب رشد و موفقیت های بلند مدت سازمان شود
*شفافیت مالی موجب تسهیل در تصمیم گیری های موثر در سطوح مختلف یک سازمان می شود.
*با دسترسی همه افراد به داده های یکسان، فرصت های همکاری و بینش گسترده تر در سطح سازمان فراهم می گردد.
*داشتن بینش در مورد داده های مالی، کارکنان را قادر می سازد تا تصمیمات چالش برانگیز را با دقت و احتمال موفقیت بالاتری اتخاذ نمایند.
*با بهبود سواد مالی کارکنان، آنها مهارت های ارزشمندی به دست می آورند که می تواند هم به صورت شخصی و هم حرفه ای مورد استفاده قرار گیرد.
*با ایجاد بستر شفاف مالی، تیم های برنامه ریزی، تصمیم گیری و اجرایی(صف و ستاد)، می‌توانند راحت‌تر تغییرات مالی را درک کرده، سازگارتر شوند و به اهداف، چشم انداز و آرمان شرکت متعهد بمانند.
یکی از موانع رایج برای بهبود فرآیند شفافیت مالی، وجود کارتل های رانتی اقتصادی قدرتمند هست که شفافیت مالی، منجر به از بین رفتن و بر چیده شدن بستر رانت خواری آنها خواهد شد. این ساختارها، هیچ تمایلی به آگاهی بخشی عمومی شفاف در مورد عملکردهای مالی ندارند و با تمام ابزارهایی که در اختیار دارند تلاش می کنند که چنین اتفاقی روی ندهد. این موضوع می تواند هم در ساختارهای حاکمیتی و هم در ساختارهای سازمانی چالش برانگیز باشد. یکی از راه های موثر برای از بین بردن چنین مانعی این است که ساختارهای حاکمیتی و سازمانی به سمتی حرکت کنند که امکان پیشبرد اهداف رشد و توسعه، بدون گزارشگری های شفاف مالی امکان پذیر نباشد.
همچنین یکی دیگر از موانع بهبود شفافیت مالی به خصوص در سازمان ها این است که مدیران مالی نگران هستند که مبادا کارمندان غیرمالی، درکی از این اعداد و ارقام نداشته باشند و یا اینکه این گزارشگری، آنها را از مسیر کارهای معمول روزانه خود دور کند که البته در سازمان های پیشرفته، این گزاره، یک تفکر ساده انگارانه و غلط محسوب می گردد. این یک اصل نانوشته است که هیچ سازمانی بی نیاز از آموزش مفاهیم مالی به بخش های غیرمالی خود نخواهد بود؛ اما تحویل دادن یک دسته کاغذ با یک دسته از اعداد ممکن است لزوماً منجر به سواد مالی کارکنان نشود. لذا شما به یک سیستم شهودی و غیرپیچیده برای استفاده همه کارکنان نیاز دارید که مشاهده اطلاعات مالی و حتی مشارکت در محاسبات مالی را برای همه کارمندان ساده می کند.
بنابراین عدم تمایل به فراگیر شدن اطلاعات مالی شفاف در بین شهروندان یک کشور و یا کارکنان یک سازمان، خطری بزرگ در مسیر رشد و توسعه پایدار محسوب می شود که متولیان این امر می بایست هوشیارتر عمل کنند.
تحقیقات ما نشان می‌دهد که چهار عامل اصلی به بهبود شفافیت مالی کمک می‌کند:
*فرآیندهای گذار سیاسی به سمت ساختارهای مالی دموکراتیک تر و رقابتی تر در یک نظام حاکمیتی
*بحران های مالی و اقتصادی که دولت ها را مجبور می کند مکانیسم های تقویت شده ای را برای انضباط مالی و نظارت مستقل بر سازوکارهای مالی شفاف ایجاد کنند
* فساد حوزه مالی که به متولیان امر و افراد خواهان اصلاحات، فضای سیاسی می دهد تا اصلاحاتی را انجام دهند که دسترسی عمومی به اطلاعات مالی را بهبود بخشد.
*فشارهای بین المللی و تحریم های ناشی از عدم گزارشگری شفاف مالی که متولیان ساختارهای مالی حاکمیت را برای عبور از این بحران، ترغیب و توانمند می سازد.
شواهد نشان می دهد که چگونه شفافیت بیشتر در مسائل مالی می تواند بر پاسخگویی دولت ها و سازمان ها و ارتقا کیفیت ارائه خدمات آنها به شهروندان و کارکنان تأثیر بگذارد.
اولین قدم برای جلب شفافیت مالی، به اشتراک گذاشتن گزارش های مالی در ساده ترین و قابل فهم ترین حالت ممکن با شهروندان یک کشور یا کارکنان سازمان هست. شما به عنوان متولی این امر، می بایست یک برنامه ریزی منظم و در عین حال مبتنی بر آموزش های فراگیر و ساده ساز داشته باشید. برای موفقیت در این فرآیند گذار می بایست توضیح دهید که سازوکار گزارش‌های مالی چگونه کار می‌کند، چرا آنها را به اشتراک می‌گذارید و چگونه شهروندان و یا کارکنان یک سازمان می‌توانند در تهیه و تبیین آن مشارکت کنند. در برنامه های مدون آموزشی شما می بایست نمونه هایی از گزارش ها را به آنها نشان دهید و توضیح دهید که اصطلاحات و معیارهای کلیدی حوزه مالی به چه معنا هستند.
دومین قدم برای گذار به شفافیت مالی این است که اجازه دهید شهروندان و یا کارکنان سازمان شما، سوالاتی را نه تنها در مورد اصطلاحات و رویه‌های مالی، بلکه در مورد استدلال و ادله ای که در پسِ برخی از مخارج و درآمدهایی که به ظاهر غیرشفاف هستند، بپرسند. ممکن است در ابتدا برای شما ناراحت کننده و غیر مرسوم باشد، اما این پرسشگری هدفمند از نهاد حاکمیت یا سازمان، کلید ایجاد فرهنگ شفافیت مالی است. مردم و کارکنان شما می خواهند بدانند که مشارکت یا ایده آنها در این فرآیند شفاف سازی چه میزان برای شما اهمیت دارد. به اصطلاح عامیانه ، می خواهند دریابند که به چه میزان در این محور شفاف زایی، جدی گرفته می شوند. هر چه میزان اعتمادبخشی شما به مردم و کارکنان بیشتر باشد، همراهی آنها با شما بیشتر خواهد بود. پس حتما مطمئن شوید که آنها باور دارند که شما از نظرات و سوالات آنها در مورد گزارش ها و داده های مالی استقبال می کنید.
در چند سال گذشته شاهد انبوهی از ابتکارات بین المللی جدید با هدف ارتقای شفافیت در اقدامات حوزه مالی دولت ها و سازمان ها بوده ایم. ابتکارات جهانی برای نیل به سوی شفافیت مالی، بازیگران کلیدی این حوزه شامل دولت ها، نظام های حاکمیتی باز و بسته، سازمان های چند ملیتی، سازمان های خصوصی، دولتی و نیمه دولتی را برای طراحی و ترویج هنجارهای جهانی بهبود یافته جهت ارتقا شفافیت و افزایش مشارکت شهروندان در مدیریت عمومی را گرد هم آورده است.
همه این تلاش‌ها و ابتکارات از اعتقاد جمعی به 2 آرمان مهم سرچشمه می‌گیرد:
اول اینکه دسترسی به اطلاعات حاکمیتی( از جمله ریز اطلاعات مالی بودجه سالانه دولت ها)، یک حق شهروندی محسوب می شود که در ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر به صراحت اشاره شده است.
دوم اینکه شفافیت مالی و دسترسی به اطلاعات، به شهروندان این امکان را می‌دهد که با فرآیندهای سیاست‌گذاری و نظارت بر اقدامات دولت درگیر شوند که منجر به بهبود پاسخگویی دولت ها و نتایج بهتر در فرآیند توسعه پایدار و متوازن در هر کشوری خواهد شد.
پویش "مشارکت دولت باز" که در سال 2011 راه اندازی شد، جز اولین اقدامات عمومی جدی و مهم در حوزه شفافیت مالی به شمار می رود. در این پویش که در حال حاضر بیش از 70 کشور را در عضویت خود دارد، کشورها مبتنی بر یک اساسنامه ی یکپارچه، متعهد شده اند شفافیت مالی را هم در عملکرد و هم در گزارشگری و ارائه اسناد ارتقا دهند و امکان بررسی مستقل ساختارهای مالی خود را فراهم کنند.
در ادامه این تلاش های بین المللی، در چند سال گذشته، سازمان "مشارکت بین المللی بودجه (IBP) "در راستای دستیابی به هر 2 آرمان، سخت تلاش کرده است. این سازمان از سال 2006، یک بررسی دوسالانه برای ارزیابی و مقایسه سطوح شفافیت بودجه در طیف وسیعی از کشورهای جهان که عمدتاً کشورهای در حال توسعه هستند را آغاز کرده است. نتایج این بررسی های دوسالانه که در قالب "شاخص بودجه باز" ارائه می گردد، به تقبیح مشکلاتی که شهروندان کشورها و کارکنان سازمان ها در دسترسی به اطلاعات مالی شفاف با آن مواجه هستند، کمک کرده است.
همچنین با توجه به کمبود و نقصان تحقیقات و پژوهش های هدفمند در حوزه شفافیت مالی، سازمان پژوهش های مالی ایالات متحده آمریکا در سال 2019 تصمیم گرفت با برخی از بهترین محققان در این زمینه همکاری خود را آغاز کند تا به عمق وسیع تری از روند بهبود شفافیت مالی پی ببرد. نتایج تلاش‌های سه‌ساله این سازمان، شامل تحلیل‌های کمی و مطالعات موردی عمیق در مورد کشورهای منتخب جهان، در قالب کتابی با عنوان " بودجه‌های باز: شفافیت اقتصاد سیاسی ، مشارکت و پاسخگویی" رونمایی شد.
همچنین راه اندازی کمپین های مستقلی در سراسر جهان، موجب حرکت رو به جلو در شفافیت مالی در جهان شده است.
برای مثال، کمپین" Subsidios al Campo" در مکزیک دست به افشاگری در راستای ایجاد بستر شفافیت مالی زد. این کمپین داده‌های رسمی در مورد دریافت‌کنندگان یارانه‌های کشاورزی را با تمرکز بر نحوه توزیع ناعادلانه یارانه و به چالش کشیدن صنعت قدرتمند کشاورزی در این کشور منتشر کرد. در نتیجه این عمل، دولت مکزیک مجبور به اصلاح نظام یارانه ی کشاورزی شد تا اطمینان حاصل کند که یارانه ها به کشاورزان نیازمند می رسد.
در آفریقای جنوبی، کمپین " تجزیه و تحلیل بودجه درمانی"، موجب بسیج مردمی و طرح دعوی قضایی برای افشای جزئیات بودجه درمانی دولت در مبارزه با بیماری ویروسی شد. نتیجه این کمپین، عقب نشینی دولت نسبت به عدم گزارشگری شفاف مالی، برکناری برخی نیروهای دولتی به دلیل فساد مالی و افزایش گستره ی خدمات درمانی عمومی دولت در آفریقای جنوبی شد.
در نهایت، "کمپین ملی برای حقوق بشر دالیت" در هند، موجب نظارت مستمر مردمی بر برنامه بودجه شد و دولت هند متعهد گردید که هر 3 ماه یکبار، نسبت به درآمدها و هزینه کردهای خود، در یک مجمع عمومی به مردم پاسخگو باشد. همچنین به دلیل فشار نهادهای مختلف مردمی، دولت مجبور شد که بخشی از منافع مالی خود را مستقیما به گروه های به حاشیه رانده شده ی هند اختصاص دهد و این کمپین، دولت را تحت فشار قرار داد تا بپذیرد که نسبت به استمرار این عمل، متعهد باشد.
پژوهشگر سید مهدی میرحسینی
منابع:
1. Allen, W., and Parry, T., (2020),”Fiscal Transparency in EU Accession Countries: Progress and Future Challenges‟, IMF Working Paper 03/163. Washington, DC, United States: International Monetary Fund.
2. Alt J.E., and Lassen D. D.,(2021) ,”Fiscal Transparency, Political Parties, and Debt in OECD Countries”, European Economic Review, Volume 50, Issue 6, pp. 1403–39.
3. Alt, J.E., Lassen, D., and Rose, S.,(2017),”The Causes of Fiscal Transparency: Evidence from the American States”, EPRU Working Paper 06-02. Copenhagen, Denmark: University of Copenhagen, Department of Economics, Economic Policy Research Unit.
4. Hameed, F. (2015),” Fiscal transparency and economic outcomes,” IMF Working Paper,WP/05/225.Washington, DC: International Monetary Fund.
5. Heald, D. (2013),” Fiscal transparency: Concepts, measurement and UK practice”, Public Administration, 81(4), 723–759.
6. Hallerberg, Mark., Strauch, R., and von Hagen, J., (2009),”Fiscal Governance: Evidence from Europe‟, , Cambridge: Cambridge University Press.
7. Alt, J. E., Lassen, D. D., & Rose, S. (2020),” The causes of fiscal transparency: Evidence from the US States,” IMF Staff Papers, 53(Special Issue), 30–57.
8. Andreula ,Nicoló , Chong, Alberto , Jorge, Guillén(2019),”Institutional Quality and Fiscal Transparency”, Inter-American Development Bank/ IDB working paper series ; 125.
9. BEATTRICE VLADU, ALINA and CUZDRIOREAN, DAN DACIAN,” Financial transparency and earnings management: insights from the last decade leading journals published research”, Revista de Comptabilitat i Direcció, Vol. 16, any 2013, pp. 129-160.
10. Arbatli ,Elif & Escolano ,Julio(2012),” Fiscal Transparency, Fiscal Performance and Credit Ratings”, IMF Working Paper, International Monetary Fund, Publication Services
11. Akitoby, Bernardin and et.al(2020),”Improving Fiscal Transparency to Raise Government Efficiency and Reduce Corruption Vulnerabilities in Central, Eastern, and Southeastern Europe FUND”, IMF Working Paper, International Monetary Fund, Publication Services
12. Montes, Gabriel Caldas & Bastos, Júlio Cesar Albuquerque & de Oliveira, Ana Jordânia(2019), "Fiscal transparency, government effectiveness and government spending efficiency: Some international evidence based on panel data approach", Economic Modelling, Elsevier, vol. 79(C), pages 211-225.
