به گزارش ایبِنا؛ صادرات کالا به دلیل ارزآوری و ایفای نقش بی‌بدیل در ایجاد ثروت ملی، نقش کلیدی در رشد و پیشرفت اقتصادی یک کشور دارد؛ البته در سالیان گذشته شاهد آن بودیم که در سایه عدم شفافیت در معاملات ارزی، عملاً ارز حاصل از صادرات برخی از صادرکنندگان، به راحتی با خروج از چرخه رسمی اقتصاد کشور، صرف قاچاق کالا، واردات کالا‌های ممنوعه و یا خروج سرمایه از کشور می‌شد.
از همین رو، برخی از کارشناسان اقتصادی معتقدند صادراتی که منجر به ارزآوری و عرضه ارز در کشور نشود، با فرار سرمایه تفاوتی ندارد.
خروج آمریکا از برجام و افزایش تحریم‌ها در ابتدای سال ۹۷، سبب شد که مراودات مالی و روند عرضه و تقاضای ارز در کشور با اخلال جدی مواجه شود؛ به همین سبب، سیاست‌گذار به نوعی مجبور شد تصمیمات اساسی در این خصوص اتخاذ کند؛ در همین رابطه و به جهت پاسخگویی مناسب به تقاضای ارزی واردکنندگان کالا به کشور، هیئت دولت طی مصوبه‌ای صادرکنندگان کالا را ملزم به بازگشت ارز حاصل از صادرات به چرخه اقتصادی کشور کردند؛ به همین منظور، سامانه یکپارچه معاملات ارزی (نیما) به عنوان بستری برای رفع تعهدات ارزی صادرکنندگان و یا به عبارت دیگر بازگشت ارز حاصل از صادرات در نظر گرفته شد.
بر همین اساس بانک مرکزی در تاریخ ۲ اردیبهشت سال ۹۷، طی تصویب‌نامه‌ای ضوابط خاصی برای بازگردانی ارز حاصل از صادرات در نظر گرفت، اما در این مصوبه برای نخستین‌بار امکان صادرات ریالی به دو کشور عراق و افغانستان مطرح شده بود؛ در واقع برخی از فعالان اقتصادی در آن زمان با این استدلال که امکان تجارت خارجی با برخی از کشورها تنها از طریق تبادل «ریال» شدنی است و تجار این کشورها در ازای خرید کالا به دلیل تحریم‌های اقتصادی، حاضر به پرداخت و تبادل ارز‌های خارجی نیستند، مسئولان وقت بانک مرکزی را متقاعد کرده بودند که صادرکنندگان کالا به این کشورها را به نوعی از بازگشت ارز حاصل از صادرات معاف کنند.
با گذشت زمان و تغییر و تحولات کادر مدیریتی بانک مرکزی در سال ۹۷، بانک از تصمیم گذشته خود منصرف شد و در مرداد همان سال، با صدور بخشنامه‌ها و ضوابط جدید، عملاً امکان صادرات ریالی حذف شد؛ در آن مقطع زمانی، عبدالناصر همتی، رئیس‌کل وقت بانک مرکزی در واکنش به انتقادات برخی فعالان تجاری گفت: «صادرات ریالی، تفاوتی با خروج سرمایه از کشور ندارد.»
* آیا الزام خرید گاز روسیه به روبل با صادرات ریالی شباهت دارد؟
پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین در اواخر سال گذشته و اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه، ارزش پول ملی این کشور به‌شدت کاهش پیدا کرد، سیاست‌گذاران اقتصادی در روسیه، اما با اتخاذ تدابیری نظیر «کنترل حساب سرمایه»، «افزایش نرخ بهره»، «الزام خرید گاز طبیعی روسیه به روبل» موفق شدند ارزش روبل را به مقادیر پیش از آغاز جنگ و حتی بالاتر از آن رساندند.
برخی از کارشناسان اقتصادی معتقدند اقتصاد ایران می‌تواند با الگوگیری از اقدامات روسیه، در مدیریت بازار ارز و حفظ ارزش ریال موفق‌تر عمل کند. به طور مثال برخی مدافعان روش صادرات ریالی معتقدند بهره‌گیری از این روش همچون فروش گاز به روبل توسط روسیه می‌توانست به حفظ ارزش ریال کمک کند؛ اما آیا این ادعا صحیح است؟
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اخیراً طی گزارشی که با عنوان «سیاست‌های اقتصادی روسیه در مقابله با تحریم با تمرکز بر سیاست‌های ارزی و درسهایی برای ایران» منتشر شده به موضوع صادرات ریالی نیز اشاره کرده است.
بازوی پژوهشی قوه مقننه در این گزارش آورده است: «یکی از موضوع‌های دیگری که در خصوص تجربه روسیه و استفاده از آن برای ایران وجود دارد، تفاوت ماهوی سیاست الزام به پرداخت ارزش گاز صادراتی روسیه به اروپا به روبل و موضوع صادرات ریالی مطرح در ایران است. اولاً باید دقت کرد که روسیه صادرات با روبل را نه برای همه کالا‌های صادراتی، بلکه صرفاً برای صادرات گاز و فقط برای مشتریان اروپایی الزام کرده است که وابستگی بالا و غیرقابل‌جایگزینی به گاز روسیه دارند، ثانیاً سیاست روسیه به معنای اطمینان از بازگشت ۱۰۰ درصد ارز حاصل از صادرات است در حالی که در مدل مطرح در ایران به طور کلی بازگشت ارز حاصل از صادرات به چرخه اقتصادی کشور نفی می‌شود، بدین صورت که صادرکننده (یا واردکننده خارجی) ارز را در بازار غیررسمی داخل یا خارج کشور به متقاضیان غیرمجاز با مصرف قاچاق یا خروج سرمایه یا نظایر آن واگذار می‌کند و در مقابل آن ریال دریافت می‌کند».
در ادامه گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی آمده است: «از این رو با این توضیح صادرات ریالی مطرح در ایران هیچ ارتباطی با تجربه روسیه در خصوص سیاست الزام به پرداخت ارزش گاز صادراتی به روبل ندارد و برخلاف تأثیر مثبت این تجربه در اقتصاد روسیه، توصیه به صادرات ریالی را می‌توان خطرناک‌ترین و در عین حال غلط‌ترین توصیه به مقام ارزی ایران تلقی کرد.»
* پشت پرده صادرات ریالی چیست؟
اما با این وجود، برخی از تجار و فعالان اقتصادی همچنان با انتقاد از مواضع بانک مرکزی به دنبال احیای صادرات ریالی هستند؛ اخبار غیررسمی حکایت از این دارد که برخی از مسئولان کشور نیز موافقت ضمنی خود را با این تصمیم اعلام کرده‌اند، اما پشت‌پرده اصرار فراوان برای احیای صادرات ریالی چیست؟
مجیدرضا حریری، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین در واکنش به امکان مجدد احیای صادرات ریالی گفت: اساساً چیزی به نام صادرات ریالی وجود ندارد و صرفاً افرادی که به دنبال پنهان‌کردن ارز خود از چرخه رسمی و قانونی هستند، به دنبال طرح چنین بهانه‌هایی هستند.
وی افزود: در اینگونه معاملات ادعا می‌شود که تاجر عراقی یا افغانستانی از طریق پرداخت ریال، نسبت به خرید کالا اقدام می‌کند؛ اما نکته‌ای که وجود دارد این است که قطعاً این تجار پیش از این معامله، برای به‌دست آوردن ریال لازم، ارز خود را به صورت آزاد به فروش رسانده و اصطلاحاً تبدیل به ریال کرده است، زیرا در شبکه بانکی این کشورها، این امکان فراهم نیست که تاجر درخواست اسکناس ریال کند.
* صادرات ریالی و پنهان‌کردن فعالیت‌های اقتصادی
به گفته حریری، سیستم بانکی ما تحریم است و ما امکان حواله ریال در هیچ کجای دنیا را نداریم، به بیان دیگر ما با مشکل تحریم مالی و بانکی مواجه هستیم.
وی افزود: افرادی همواره مدعی صادرات ریالی هستند که باید در پشت‌پرده علت خواسته آن‌ها را جویا شد؛ شواهد بیانگر این است که این افراد با پنهان‌کردن ارز خود، به دنبال فروش دلار در بازار آزاد هستند.
رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین بیان داشت: سالیانه به طور متوسط ۱۵ میلیارد دلار خروج سرمایه از کشور رخ می‌دهد، از سوی دیگر بر اساس اظهارنظر مسئولان کشور، ۱۵ تا ۲۵ میلیارد دلار قاچاق کالا در کشور رخ می‌دهد؛ با این وجود حداقل ۳۰ میلیارد دلار ارز، خارج از سیستم بانک مرکزی از کشور خارج می‌شود.
وی اظهار داشت: در این چرخه برخی از افراد حضور دارند که به بهانه صادرات ریالی به دنبال فروش ارز خود در بازار آزاد و سود کلان هستند.
* فلسفه صادرات اشتغال و تأمین ارز است
حریری در ادامه فلسفه صادرات را اشتغال و تأمین ارز عنوان و اظهار داشت: تمامی کشورها از طریق صادرات کالا و خدمات فارغ از بحث اشتغال، ارز تأمین می‌کنند که این ارز به‌منظور واردات کالا‌های موردنیاز است، در واقع سایر کشورها به مانند ایران در سالیان گذشته دارای درآمد‌های نفتی کلان نیستند که با فروش منابع خود، ارز موردنیاز را تدارک ببیند و بدین منظور، به شکل اساسی برای صادرات کالا‌های خود برنامه‌ریزی می‌کنند.
رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و چین گفت: بزرگ‌ترین تاجر دنیا چین است؛ اما آیا تا به حال شنیده شده است که چین اعلام کند صادرات یوانی صورت می‌دهد؟ در واقع همان‌طور که گفته شده مطرح‌کردن چنین مسائلی به جهت فعالیت‌های پنهانی برخی از افراد است.
منبع: فارس
