به گزارش ایبِنا به نقل از روابط عمومی بانک قرض‌الحسنه مهر ایران، قانون عملیات بانکی بدون ربا یکی از دو قانون اصلی کشور ما در حوزه بانکی است که در شهریور ۱۳۶۲ به تصویب رسیده است. به همین علت ۱۰ شهریور مصادف با آغاز هفته بانکداری اسلامی است. به این بهانه عملکرد بانک مهر ایران در گسترش و ترویج بانکداری اسلامی را بررسی کرده‌ایم.
از مختصات بانکداری اسلامی می‌توان به ویژگی‌های خاص آن مانند حذف ربا، انجام معاملات و قراردادها بر اساس عقود اسلامی، شفافیت و توجه به اخلاق بانکداری اشاره کرد. البته باید توجه داشت، بانکداری اسلامی، صرفاً بانکداری بدون ربا نیست، یعنی بانکداری اسلامی تنها با حذف ربا محقق نمی‌شود و لازمه یک نظام بانکی اسلامی، حرکت در مسیری است که مبانی اسلامی اقتصاد، در آن لحاظ شده باشد.
وجه تمایز بانکداری اسلامی و بانکداری متعارف
در بانکداری اسلامی، رعایت عدالت اقتصادی، مشارکت در ریسک و سود و زیان، توجه به کارایی اقتصادی و رعایت تناسب بخش حقیقی و پولی، از جمله اهدافی هستند که دستیابی به آن‌ها، با حذف ربا و استفاده از ابزارهایی مانند قرض‌الحسنه محقق می‌شود. در واقع مهم‌ترین تفاوت بانکداری اسلامی با بانکداری متعارف، ممنوعیت ربا و معاملات و قراردادهای ربوی است. پس از آن، استفاده از قرض‌الحسنه است که بانکداری اسلامی را از بانکداری رایج، متمایز می‌کند.
در نظام مالی اسلامی، قرض‌الحسنه در کنار عقود دیگری مانند صدقات، عقود مبادله‌ای و مشارکتی، از جمله جایگزین‌های ربا هستند. قرض‌الحسنه پاسخگوی نیاز افرادی است که نه توان اقتصادی‌شان آن‌قدر پایین است که صدقه بگیرند و نه آن‌قدر توانمند هستند که بتوانند با استفاده از سایر عقود و قراردادها، از روش‌های مشارکتی استفاده کنند.
قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران
در قانون بانکداری بدون ربا، قرض‌الحسنه به‌عنوان یکی از عقود اسلامی تعریف شده که به موجب آن، یکی از طرفین (قرض‌دهنده) مقدار معینی از مال خود را به طرف دیگر (قرض‌گیرنده) تملیک می‌کند که قرض‌گیرنده مثل و یا در صورت عدم امکان، قیمت آن را به قرض‌دهنده، رد می‌کند.
پس از تصویب قانون بانکداری بدون ربا، قرض‌الحسنه نیز به‌عنوان یکی از قراردادها یا عقود، در بانک‌های کشور به کار برده شد. برخی از همان ابتدا، استدلال می‌کردند که با توجه به ماهیت قرض‌الحسنه و بانک، نمی‌توان این دو را در کنار یکدیگر قرار داد و قرض‌الحسنه با توجه به ماهیت خود یعنی قرض، در تضاد با اهداف سودآوری بانک است. در مقابل، گروهی دیگر، قرض‌الحسنه را به‌عنوان یکی از عقود اسلامی در نظام بانکی کشور پذیرفتند و آن را منبعی کم‌هزینه برای بانک و همچنین وامی کم هزینه برای متقاضیان دانستند.
تجربه بانکداری بدون ربا در ایران نشان داد که قدرت بانک‌ها بر قدرت این قرارداد، غلبه دارد. برخی بانک‌ها، بخش اندکی از کل منابع قرض‌الحسنه را صرف اعطای وام می‌کردند و انگیزه بالایی برای جذب منابع ارزان قرض‌الحسنه داشتند و این منابع را به سایر فعالیت‌های سودآور، مانند وام‌های مبادله‌ای و مشارکتی تخصیص می‌دادند.
بانک‌های تخصصی، احیاگر قرض‌الحسنه در بانکداری اسلامی
برخی که پیش از این ماهیت قرض‌الحسنه و بانک را در تضاد با یکدیگر می‌دانستند، با عملکرد برخی بانک‌ها شواهدی برای اثبات استدلال‌های خود پیدا کردند. اما عده‌ای دیگر در تحلیل‌های خود کارویژه‌هایی برای انواع بانک‌ها در نظر می‌گرفتند و اعتقاد داشتند لازم است بانک‌های تخصصی در زمینه‌های مختلف تأسیس شوند و بانک تخصصی قرض‌الحسنه نیز یکی از آن‌هاست.
بانک قرض‌الحسنه مهر ایران یکی از بانک‌هایی است که بر اساس استدلال گروه دوم، در سال ۱۳۸۶ به عرصه بانکداری کشور وارد شد. بانک مهر ایران، به‌عنوان نخستین بانک قرض‌الحسنه کشور پیش‌قراول این گروه از بانک‌ها شد تا نشان دهد فعالیت بانک‌های تخصصی قرض‌الحسنه می‌تواند این سنت پسندیده را احیا و ترویج کند. بر اساس دستورالعمل تأسیس و فعالیت بانک‌های قرض‌الحسنه و نحوه نظارت بر آن‌ها، در بانک‌های تخصصی قرض‌الحسنه، صرفاً افتتاح حساب قرض‌الحسنه مجاز است و به این سپرده‌ها، سودی تعلق نمی‌گیرد.
تسهیلات اعطایی این بانک‌ها نیز به مواردی که برای رفع نیازهای ضروری لازم است، تخصیص داده می‌شود. این موارد شامل اشتغال، ازدواج، تهیه جهزیه، درمان، تعمیرات مسکن، کمک هزینه تحصیلی و کمک برای ایجاد مسکن روستایی است.
ارتقای کارایی در نخستین بانک تخصصی قرض‌الحسنه
بانک قرض‌الحسنه مهر ایران با استفاده از اختیارات قانونی خود توانسته ابتکار عمل در بانکداری اسلامی را با تمرکز بر قرض‌الحسنه در دست گیرد و نه تنها در ایران، بلکه در بین سایر مؤسسات مالی و بانک‌های اسلامی در سطح بین‌الملی نیز بار دیگر نگاه‌ها را به جایگاه قرض‌الحسنه در بانکداری اسلامی، جلب کند.
منابع مجاز این بانک، حساب‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز و جاری هستند که به انواع وام قرض‌الحسنه با کارمزد حداکثر چهار درصدی، تخصیص داده می‌شوند. بررسی شاخص‌های بانک قرض‌الحسنه مهر ایران نشان می‌دهد این بانک توانسته به آن سطح از کارایی که برای قرض‌الحسنه در نظام بانکداری اسلامی در نظر گرفته شده، دست یابد. این بانک اکنون نزدیک به ۹ میلیون مشتری دارد. متوسط رشد تعداد مشتریان بانک مهر ایران در چهار سال گذشته بیش از ۳۹ درصد در هر سال بوده که خود گواهی از اعتماد روزافزون مردم به این بانک است. بانک مهر ایران در طول ۱۳ سال فعالیت خود نزدیک به ۷ میلیون و ۸۰۰هزار فقره تسهیلات معادل ۶۹۵هزار میلیارد ریال پرداخت کرده است.
متوسط رشد مانده منابع بانک در چهار سال گذشته بیش از ۷۰ درصد در هر سال بوده است. این در حالی است که رشد نقدینگی در طول سال‌های اخیر بین ۲۲ تا ۳۱ درصد بوده است. آمارهای یاد شده نشان می‌دهد رشد منابع بانک مهر ایران بیش از رشد نقدینگی بوده و سهم این بانک از بازار پول کشور افزایش یافته است.
تلاش برای ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه
بانک مهر ایران از ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه نیز غفلت نکرده و با تلاش‌های این بانک روز ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه نیز به تقویم کشور اضافه شده است. شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسه ۸۲۵ خود ۱۴ اسفند را به‌عنوان روز ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه نامگذاری کرد. هدف از نامگذاری این روز، ترویج سنت نیکوی قرض‌الحسنه برای تقویت حس نوع‌دوستی جامعه عنوان شده است.
پیشنهاد اضافه شدن این مناسبت به تقویم رسمی کشور از طرف دکتر مرتضی اکبری، مدیرعامل بانک قرض‌الحسنه مهر ایران مطرح شد که با تصویب در شورای فرهنگ عمومی به تأیید نهایی شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و در نهایت، روز ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه همزمان با روز احسان و نیکوکاری در ۱۴ اسفند، به تقویم کشور اضافه شد.
