به گزارش خبرنگار ایبِنا، تحقق کامل برنامه‌های تجارت خارجی تنها براساس تصمیم گیری‌های داخلی یک کشور امکان پذیر نیست؛ چراکه نحوه تعاملات و رفتار متقابل کشور‌ها در تسهیل یا تهدید تجارت خارجی مؤثر است. افزون بر این، نوسانات پیش‌بینی نشده نرخ ارز‌های واسط مبادله در روند تجاری می‌تواند منشأ مشکلاتی باشد؛ مزید بر اینکه ممکن است برخی کشورهایی که پول جهان روا دارند، از این فرصت علیه دیگر کشورهایی که با آن‌ها دشمنی می‌نمایند، استفاده کرده و با اعمال تهدید تحریم اختلال جدی در روند تجارت خارجی آن‌ها ایجاد می‌کند.
بنابراین، کشور‌ها رویکرد‌های گوناگونی برای جلوگیری از شکل گیری مشکلات پولی در مسیر تجارت خارجی تدارک دیده اند؛ به عبارت دیگر، تاکنون راهکار‌های مختلفی برای تسهیل در تجارت خارجی، کاهش هزینۀ مبادله و جلوگیری از تهدید و تحریم تجاری اقتصادی دیگران نظیر تشکیل منطقۀ بهینۀ پولی، شکل گیری پول واحد منطقه ای، پیمان پولی و ارزی دوجانبه و چند جانبه و تجارت تهاتری اتخاذ شده است. یکی از این رویکردها، پیمانهای پولی و ارزی دو یا چند جانبه است که اجرای این سیاست در شرایط نوسان شدید ارزی می‌تواند به تجارت بین کشور‌ها مصونیت بخشد و در شرایط تهدید و تحریم تجاری اثر آن‌ها را خنثی کند.
این مجموعه مقالات با عنوان " هزارتوی پیمانهای پولی و ارزی " در پی تبیین و بسط مفهوم پیمانهای دو یا چند جانبۀ پولی و ارزی، اطلاع از تاریخچه پیمانهای پولی و شناخت مزایای آن، تجربه ایران در زمینه پیمانهای پولی را بررسی کرده و به تبیین ظرفیت و چالش‌های پیمانهای پولی در ایران و راهکار‌های اجرای آن بپردازد. این مجموعه در ادامه قصد دارند به پژوهش در باب جدیدترین تجربیات جهانی در حوزه پیمانهای پولی و اهمیت و ضرورت آن در زمان تحریم و تهدید و بپردازد و ضمن اشاره به تجربیات جهانی در پی پاسخ به این پرسش است که آیا در شرایط تحریم و تهدید اقتصادی اقدام به انعقاد پیمانهای دوجانبه و چندجانبۀ پولی و ارزی راهگشا خواهد بود یا خیر؟
تعریف و ماهیت پیمانهای پولی
پیمان پولی (Currency swap agreement) توافقی است که براساس آن، کشور‌ها برای تسهیل تجارت و برداشتن موانع انتقال ارز بین خود متعهد می‌شوند به جای استفاده از ارز‌های دیگری همچون دلار و یورو، از پول ملی خود در صادرات و واردات طرفین استفاده کنند. پیمانهای پولی ممکن است به صورت دوجانبه بین دو کشور یا به صورت چندجانبه بین چند کشور منعقد شود.
در پیمانهای پولی، دو طرف با یکدیگر توافق می‌کنند تا با ایجاد ترتیبات خاص، امکان استفاده از ارز‌های ملی برای مراودات تجاری خود و از کانال بانک‌های مرکزی را فراهم سازند. برای مثال، در پیمان پولی بین دو کشور ایران و کره جنوبی، واردکننده ایرانی معادل ریالی مبلغ کالای وارداتی را از کانال بانک تجاری ایران به حساب ریالی بانک مرکزی کره جنوبی نزد بانک مرکزی ایران واریز می‌کند. در همین حال، معادل این مبلغ به وون (واحد پولی کره جنوبی) از حساب وونی بانک مرکزی ایران نزد بانک مرکزی کره جنوبی کسر می‌شود و از کانال بانک تجاری کره جنوبی جنوب به دست صادر کننده کره جنوبی می‌رسد. در پایان، دو بانک مرکزی حساب‌های یکدیگر نزد خود را تسویه می‌کنند. البته، در این رابطه باید ملاحظات گوناگونی را مدنظر قرار داد. برای مثال، در صورت خروج ایران از FATF و وارد شدن به فهرست سیاه، ممکن است تسویه ارزی بین بانک‌های مرکزی امکان پذیر نباشد. در این صورت، شاید راهکار این باشد که از ظرفیت‌های پیمانهای پولی در چهارچوب صرافی‌های مجاز استفاده کرد.
پیشینه تاریخی پیمانهای پولی
پیمانهای پولی اولین بار پس از بروز بحران مالی سال ۱۹۹۷ در کشور‌های جنوب شرقی آسیا، به عنوان یکی از مفاد توافق "چیانگ مای" مطرح شد که بعد‌ها به "معاهده ابتکاری چندجانبه چیانگ مای/ Chiang Mai Initiative Multilateralization, CMIM" تغییر نام داد. این توافق از سال ۲۰۰۰ بین کشور‌های آ سه آن به علاوه چین، ژاپن و کره جنوبی به اجرا درآمد و این کشور‌ها تلاش کردند تا از طریق پیمانهای پولی، آثار پول‌های پرقدرت جهانی مانند دلار را در اقتصاد خود کاهش دهند و از بحران‌های پولی آینده جلوگیری کنند. از آن زمان به بعد، دیگر ابتکارات منطقه‌ای به دنبال گسترش و تکمیل نقش " معاهده ابتکاری چندجانبه چیانگ مای " بود.
کشور‌های مختلفی به سمت امضای پیمانهای پولی دو یا چندجانبه حرکت کرده اند و هدف بیشتر آن‌ها نیز این بوده است که نقش دلار را در مبادلات تجاری خود کمرنگ‌تر و یا حذف کنند. اولین پیمان پولی دو جانبه در سال ۲۰۰۱ بین کشور‌های چین و تایلند به ارزش دو میلیارد دلار منعقد شد. روند استفاده از پیمانهای پولی بویژه پس از بروز بحران مالی سال ۲۰۰۷ میلادی شتاب بیشتری یافته و تاکنون بیش از ۴۰ کشور دنیا حدود ۶۰ پیمان پولی را بین خود منعقد کرده اند. در این میان کشور چین و پس از آن کشور‌های امریکا، ژاپن، و اتحادیه اروپا بیشترین مشارکت در پیمانهای پولی داشته اند. جالب آنجاست کشوری مانند چین که بزرگترین دارنده اوراق قرضه دلاری و بزرگترین مقصد سرمایه گذاری خارجی دلاری در سال‌های طولانی بوده است، رکورد بیشترین تعداد پیمانهای پولی دوجانبه را در اختیار دارد و از این طریق، بخشی از مبادلات تجاری خود را بدون نیاز به دلار یا یورو ساماندهی کرده است تا نفوذ اقتصادی خود را در دنیا افزایش دهد. آخرین پیمان تجاری این کشور در ماه می ۲۰۱۸ با کشور نیجریه به ارزش ۲ ٫۵ میلیارد دلار امضا شده است.
شکل ۱. شبکه پیمانهای پولی بین کشور‌های گوناگون
به طورکلی، چین در این راستا بسیار فعال عمل کرده و در یک دوره زمانی کوتاه مدت، یک برنامه آزمایشی برای بین المللی کردن پول ملی خود از سال ۲۰۰۹ آغاز کرده است. برخلاف کشور‌های توسعه یافته غربی که هدفشان از پیمان پولی بیشتر حفظ سلطه دلار و ساختار کنونی نظام مالی است، هدف چین از انعقاد پیمانهای پولی دلار زدایی از نظام مالی و بین المللی کردن واحد پولی خود یوآن است. با وجود به تأخیر افتادن سرعت اصلاحات در نظام مالی بین المللی، پیمانهای پولی بانک‌های مرکزی در حال افزلیش است.
با وقوع بحران اوکراین در سال ۲۰۱۴ و ایجاد تنش میان روسیه و غرب، روسیه در پاسخ به تحریم‌های آمریکا، پیمانهای پولی خود را توسعه داد و قراردادی به ارزش ۱۵۰ میلیارد یوان (معادل حدود ۴۰۰ میلیارد دلار) با چین امضا کرد. روسیه در سال ۲۰۱۶ بیش از ۲۹ درصد مبادلات مربوط به تجارت کالا و خدمات خود را با استفاده از ارز‌های ملی و بدون نیاز به دلار امریکا ساماندهی کرده است و این رقم در سال ۲۰۱۷ به ۳۴ درصد رسیده استو. همچنین کشور چین علاوه بر روسیه، قرارداد‌های دیگری قرارداد‌های دیگری با اتحادیه اروپا (۳۵۰ میلیارد یوان)، کره جنوبی (۳۶۰ میلیارد یوان) و هنگ کنگ (۴۰۰ میلیارد یوان) منعقد کرد. در واقع، گروه بریکس متشکل از کشورهایی، چون روسیه، چین، برزیل، هند، و آفریقای جنوبی در راستای کاهش وابستگی خود به سیستم دلاری و افزایش استفاده از ارز‌های ملی سعی دارند تا همکاری‌های خودشان را در این حوزه گسترش دهند. مزیت استفاده از پیمانهای پولی صرفا برای شرایط خاص همانند تحریم تعریف نشده است، بلکه حتی کشورهایی همچون ژاپن و کره جنوبی که روابط حسنه با امریکا دارند، از طریق انعقاد پیمانهای پولی دوجانبه، سعی دارند تا وابستگی خودشان به دلار را کاهش دهند.
مزایای پیمانهای پولی
پیمانهای پولی که در ابتدا با هدف تأمین نقدینگی و محافظت از اقتصاد‌ها و بازار‌های مالی در مقابل بحران‌های مالی گسترش یافته است در سال‌های اخیر ماموریت‌های مهم دیگری از قبیل طراحی سازوکار معاملاتی مبتنی بر ارز‌های ملی و بدون استفاده از دلار را نیز دنبال می‌کند. در ادامه، برخی از مهمترین مزایای پیمانهای پولی مطرح شده است:
الف. کاهش آثار تحریم‌های اقتصادی
با توجه به سیطره دلار بر مبادلات تجاری کشور‌های جهان، ایالات متحده می‌تواند با تصویب قوانین یک جانبه، بانک‌های ذیل نظام پرداخت دلار را به محدود کردن نقل و انتقالات دلاری کشور‌های مخالف امریکا و حتی مسدود کردن دارایی‌های دلاری این کشور‌ها را وادار کند. در صورت عدم همکاری بانک‌ها با اعمال محدودیت‌های امریکا، این بانک‌ها با خطر جریمه مالی مواجه خواهند شد. به این ترتیب، کشوری که نتواند با استفاده از پول بین المللی و مورد قبول همگان تجارت کند به نوعی تحریم اقتصادی شده است.
بنابراین، با توجه به کارکرد پیمانهای پولی، این پیمان‌ها در تجارت بین دو یا چند کشور امکان استفاده از ارز‌های محلی و ملی کشور‌ها را فراهم ساخته و نیاز به استفاده از ارز‌های مشمول تحریم را کاهش می‌دهد. برای مثال، پس از وقوع تنش بین روسیه و اوکراین و تشدید تحریم‌های کشور‌های غرب علیه روسیه، این کشور اقداماتی از جمله انعقاد پیمانهای پولی را برای کاهش تقاضای دلار در دستور کار قرار داد. از این حیث، به نظر می‌رسد یکی از دلایل مهم گرایش روسیه به پیمانهای پولی، تلاش برای کاهش آثار تحریم‌های احتمالی از جانب کشور‌های غرب بوده است. در مجموع می‌توان گفت، کاهش نیاز به استفاده از ارز‌های واسطی همچون دلار، یورو، و پوند در تجارت بین المللی از جمله مزایای استفاده از پیمانهای پولی است که می‌تواند به کاهش آثار تحریم منتهی شود.
ب. کاهش نوسان‌های ارزی
ازجمله مزایای استفاده از پیمانهای پولی، کاهش نوسان‌های ارزی است. نوسان‌های ارزی دلایل مختلفی در هر اقتصادی دارد. بخشی از این دلایل مرتبط با حجم تقاضا برای ارز‌های جهان روا مانند دلار و یورو است. ازآنجا که در پیمانهای پولی از ارز‌های محلی استفاده می‌شود سطح تقاضا برای ارز‌های جهان روا کاهش خواهد یافت. بنابراین، چنانچه استفاده از پیمانهای پولی تقاضای این دسته از ارز‌ها را تا حدی کاهش دهد، می‌توان تاحدی مدیریت نوسان‌های ارزی را در اختیار گرفت. این نکته در کشورهایی که بیشتر صنایع و مصارف آن ارز پایه است و به نوعی بخش‌های مذکور واردات محور هستند، بیشتر مصداق دارد. ازاین رو، در شرایط تحریمی استفاده از این نوع پیمان‌ها در کنترل تقاضای معاملاتی ارز اهمیت و تأثیر قابل توجهی دارد.
لازم به ذکر است، بخشی از تقاضای ارز خارج از ماهیت ارزی آن تعریف شده و منشأ سرمایه‌ای و سفته بازانه دارد که در این حالت کنترل کامل نوسانات ارزی، ولو با استفاده از پیمانهای پولی، با دشواری‌ها و موانعی همراه خواهد بود.
ادامه دارد...
منابع
۱. خوانساری، رسول، قلیچ، وهاب، لطیفی، زهرا (۱۳۹۹)، " پیمانهای پولی؛ چالش‌ها و راهکارها"، گزارش سیاستی پژوهشکده پولی و بانکی، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
۲. Előd Takáts, Judit Temesvary (۲۰۲۲) ,”The currency dimension of the bank lending channel in international monetary transmission”,Journal of International Economics,Volume ۱۲۵, No. ۱۰۳۳۰۹.
۳. GROS, Daniel (۲۰۲۰) ,” Global Currencies During a Crisis: Swap Line Use Reveals the Crucial Ones”, Monetary Dialogue Papers, Requested by the ECON committee: Policy Department for Economic, Scientific and Quality of Life Policies.
۴. Ioannis Chatziantoniou, David Gabauer, Alexis Stenfors, (۲۰۲۰) ,”From CIP-deviations to a market for risk premia: A dynamic investigation of cross-currency basis swaps”, Journal of International Financial Markets, Institutions and Money,Volume ۶۹, No. ۱۰۱۲۴۵.
۵. Joshua Aizenman, Yothin Jinjarak, Donghyun Park (۲۰۲۱) ,”International reserves and swap lines: Substitutes or complements?”,International Review of Economics & Finance,Volume ۲۰, Issue ۱, pp: ۵-۱۸.
۶. Kaixuan Hao, Liyan Han, (Tony) Wei Li (۲۰۲۲) ,”The impact of China's currency swap lines on bilateral trade”, International Review of Economics & Finance,Volume ۸۱, Pages ۱۷۳-۱۸۳،
۷. Lamine, Baudouin (۲۰۲۱) ,” Monetary and exchange-rate agreements between the European Community and Third Countries”, ECONOMIC PAPERS: European Commission, Directorate-General for Economic and Financial Affairs Publications, BU۱ - ۱/۱۳ ,B - ۱۰۴۹ Brussels, Belgium.
۸. Mingqi, Xu (۲۰۲۱) ,” Central Bank Currency Swaps and Their Implications to the International Financial Reform”, China Quarterly of International Strategic Studies, Vol. ۲, No. ۱, pp: ۱۳۵–۱۵۲،
۹. Robert W. Jeffery, Wendy M. Bjornson-Benson, Barbara S. Rosenthal, Candace L. Kurth, Mary M. Dunn (۲۰۲۲) ,”Effectiveness of monetary contracts with two repayment schedules on weight reduction in men and women from self-referred and population samples”, Behavior Therapy, Volume ۱۵, Issue ۳.
۱۰. Sebastian Edwards (۲۰۲۰) ,”Change of monetary regime, contracts, and prices: Lessons from the great depression”, Journal of International Money and Finance,Volume ۱۰۸, No.۱۰۲۱۹۰.
۱۱. Sumiko Takaoka, Koji Takahashi (۲۰۲۲) ,”Corporate debt and unconventional monetary policy: The risk-taking channel with bond and loan contracts”, Journal of Financial Stability,Volume ۶۰, No. ۱۰۱۰۱۳.
