به گزارش خبرنگار ایبِنا، در مجموعه مقالات "تجربه طراحی و انتشار رمز ارز ملی در ایران"، به سراغ ریال دیجیتال می‌رویم و آنچه که لازم است هر کارشناس و خواننده علاقه مندی در این باره بداند، بازگو می‌کنیم.
امید است انتشار این سلسه مقالات در جهت آگاهی بخشی اتمسفر عمومی نظام اقتصادی ایران، مثمرثمر واقع شود.
تجربه دهه اخیر کشور‌ها در رابطه با فناوری‌های غیرمتمرکز حوزه مالی نظیر فناوری زنجیره بلوک، مرز‌های جدیدی را گشوده است. این فناوری یکی از بستر‌هایی است که توسعه انواع رمزدارایی‌ها، رمز ارز‌ها و به طور کل، دارایی‌های رمز نگاری شده در آن میسر بوده و از این حیث، تحول عظیمی را در حوزه‌های اقتصادی و عرصه‌های مختلف کسب و کار بنا نهاده و به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد خود، در دنیای امروز از محبوبیت بالایی برخوردار است. در حالی که راهکار‌های غیرمتمرکز پرداخت، در دنیا در حال فراگیرتر شدن هستند؛ در طول چند سال گذشته راهکار‌های نیمه متمرکز به عنوان نسل جدیدی از محصولات مبتنی بر زنجیره بلوک موردتوجه بسیاری قرار گرفته‌اند که مهم‌ترین آن‌ها ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) در جهان است و بسیاری از کشور‌ها در نقاط مختلفی از این فرآیند تولید، از پله تحقیق و توسعه تا انتشار آزمایشی، قرار دارند.
علت اصلی اقبال بانک‌های مرکزی و دولت‌ها در سراسر جهان به صنعت رمز ارزهای ملی، بهره‌مندی حداکثری از امتیازات مهم فنآوری زنجیره بلوک با درجه‌ای از تمرکزگرایی کنترل شده است. پدیده ارز دیجیتال بانک مرکزی ایران موسوم به "ریال دیجیتال" نیز یکی از همین پروژه‌های نیمه متمرکز زنجیره بلوکی در حوزه رمز ارزهای ملی محسوب می‌شود. بر این اساس، توسعه "ریال دیجیتال" می‌تواند گامی بلند در راستای بهره‌مندی از منافع ملی و بین‌المللی پولی و اقتصادی در جهت تقویت ارزش پول ملی باشد.
به طورکلی می‌توان ارز دیجیتال بانک‌های مرکزی را "پول الکترونیکی انحصاری و منتشره توسط بانک مرکزی که از آن می‌توان برای مبادلات بدون واسطه استفاده نمود" تعریف کرد. براساس همین تعریف، ریال دیجیتال ایران، پول دیجیتال مبتنی بر توکن بانک مرکزی ایران و معادل و هم ارزش با اسکناس‌های واحد ریال است؛ در واقع ریال دیجیتال، نسخه الکترونیک وجه نقدی ریال (اسکناس و سکه) است که به صورت دیجیتال با استفاده از فناوری دفترکل توزیع شده، منتشر می‌شود.
بانک‌های مرکزی در سراسر جهان، با اهداف مختلفی اقدام به طراحی، انتشار و توسعه رمز ارزهای ملی می‌کنند که این اهداف نهایتا، تعیین کننده بسیاری از مختصات پول‌های دیجیتال بانک‌های مرکزی می‌باشد. به عبارت دیگر، طراحی اقتصادی، فنی و کسب و کاری CBDCها تا حدود زیادی وابسته به اهدافی است که بانک‌های مرکزی از توسعه پول دیجیتال خود دنبال می‌کنند.
بانک مرکزی ایران نیز با هدف بسترسازی برای توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور اقدام به طراحی و انتشار ریال دیجیتال می‌نماید. با توجه به شکل‌گیری مفهوم اقتصاد پلتفرمی در سال‌های اخیر و پیش‌بینی حرکت به سمت اقتصاد‌های مبتنی بر بلاک چین، تصور دنیای فراگیر مبتنی بر توکن در سراسر جهان دور از ذهن نیست؛ به نحوی که هر موجودیت مالی حقیقی دارای مابه ازای دیجیتال در شکل توکن بوده و موجودیت‌های مجازی نیز هویتی مبتنی بر توکن خواهند داشت. در چنین فضایی، استفاده از یک ابزار دیجیتال پرداخت مناسب جهت تامین امکان ارائه خدمات مالی به موجودیت‌های مبتنی بر توکن نیازی اساسی بوده و اساساً مفهوم اقتصاد دیجیتال به شکل کامل آن در چنین فضایی محقق خواهد شد. عدم پاسخگویی مناسب به این نیاز در حوزه دیجیتال، استفاده از سایر دارایی‌های رمزنگاری شده خصوصی و غیر قابل ردیابی را به عنوان ابزار پرداخت تشدید کرده و حاکمیت پولی بانک‌های مرکزی را با مخاطره جدی مواجه می‌نماید.
ریال دیجیتال بانک مرکزی، شکل سوم پول منتشره در تاریخ بانکداری ایران خواهد بود که منحصرا توسط این نهاد به صورت دیجیتال منتشر شده و بدهی مستقیم بانک مرکزی محسوب می‌شود. ریال دیجیتال پس از انتشار و عرضه به عنوان جزئی از پول محدود و همتای اسکناس و مسکوک خواهد بود؛ لذا کلیه قوانین مربوط به انتشار اسکناس در کشور، بر ریال دیجیتال بانک مرکزی نیز مترتب خواهد بود. از آنجا که ریال دیجیتال، به لحاظ ماهوی همان ریال جاری کشور است، لذا هر واحد ریال دیجیتال همواره ارزشی معادل یک ریال خواهد داشت. به طور خلاصه مشخصه‌های کلیدی ریال دیجیتال به شرح ذیل قابل تعریف می‌باشند:
۱. ریال دیجیتال بانک مرکزی همانند اسکناس و مسکوک، کاربری عمومی دارد، به صورت دیجیتال در کیف ریال دیجیتال مشتریان قرار می‌گیرد و به صورت همتا به همتا قابل انتقال است.
۲. ریال دیجیتال مشتریان بانک‌ها در حساب بانکی نگهداری نمی‌شود، بلکه در مشابهت با اسکناس، بدون نیاز به حساب بانکی در کیف ریال دیجیتال خود مشتریان نگهداری می‌گردد.
۳. ریال دیجیتال مبتنی بر توکن بوده و در آن از فناوری رمزنگاری دارایی‌های دیجیتال استفاده شده است.
۴. امکان تبدیل یک به یک ریال دیجیتال به سایر انواع پول رایج کشور از جمله اسکناس وجود دارد.
۵. صرف انتقال ریال دیجیتال از یک کیف ریال دیجیتال شخصی به کیف ریال دیجیتال شخصی دیگر (بدون ارائه سایر خدمات) مستلزم پرداخت کارمزد نمی‌باشد.
۶. ریال دیجیتال قابلیت اعمال سقف تراکنش و مقدار قابل نگهداری در کیف ریال دیجیتال را دارد.
۷. هیچگونه سود یا بهره‌ای بر ریال دیجیتال پرداخت نمی‌شود.
۸. ریال دیجیتال به منظور تسویه مبادلات خرد استفاده می‌شود و در هدفگذاری اولیه جهت اجرای آزمایشی برای تسویه میان بانک‌ها و اجرای سیاست‌های پولی کاربردی نخواهد داشت.
۹. ریال دیجیتال بانک مرکزی در عین دارا بودن قابلیت تبدیل دو سویه از / به اسکناس و یا سپرده بانکی، قابلیت سپرده گذاری در قالب حساب ریال دیجیتال را ندارد.
ریال دیجیتال از طریق بانک‌های تجاری در اختیار عموم قرار می‌گیرد و همانند اسکناس و مسکوک به عنوان یک دارایی برای بانک‌ها و موسسات اعتباری کشور قلمداد می‌گردد که در کیف ریال دیجیتال بانک ذخیره و در طرف راست ترازنامه بانک ثبت گردیده و در گروه موجودی‌های نقد طبقه‌بندی می‌شود. دریافت ریال دیجیتال از بانک مرکزی توسط بانک تجاری مستلزم تبدیل بخشی از سپرده‌های آن بانک نزد بانک مرکزی به ریال دیجیتال است که در چارچوب ضوابط ابلاغی قابل انجام خواهد بود. با عنایت به مختصات و بازیگران تعریف شده برای حوزه ریال دیجیتال، ویژگی‌های برخی رمزارزها، از جمله استخراج، عایدی سرمایه، ناشناسی هویت ها، پرداخت‌های برون مرزی و ... در این زیست بوم فاقد موضوعیت است. جزئیات هر یک از فرایند‌ها مشتمل بر حدود، سقف‌ها، وظایف و مسئولیت‌ها و تعیین رویه‌ها در چارچوب ضوابط اجرایی تعیین می‌گردد.
در تحلیل آثار اقتصادی انتشار ریال دیجیتال بانک مرکزی بر سازوکار سیاستگذاری پولی داخلی کشور، توجه به نکات زیر ضروری است:
ریال دیجیتال بانک مرکزی در درجه اول به منظور تقویت یا تضعیف سازوکار اشاعه پولی تعریف نشده است. بنابراین، تاثیر ریال دیجیتال بانک مرکزی بر سازوکار سیاستگذاری پولی نوعی تاثیر ثانویه است. این موضوع که آیا ریال دیجیتال بانک مرکزی تنها جایگزین بخشی از اسکناس و مسکوک در جریان خواهد بود یا کل پایه پولی قابلیت تبدیل به این نوع پول را دارد، بر آثار سیاستی انتشار ریال دیجیتال اثرگذار است. همچنین تعیین مولفه‌های مشخص شده در تعریف این پول نیز در تحلیل آثار سیاستی آن اهمیت دارد. به عنوان مثال، مشخص شدن سازوکار انتشار این رمز ارز دیجیتال بانک مرکزی تا حد زیادی سبب ارتقاء شفافیت مبادلات می‌گردد. به طور کلی از آنجاکه انتشار ریال دیجیتال نوعی پول نقد الکترونیک با ارزش ثابت است که برای پرداخت‌های خرد مورد استفاده قرار گیرد، لذا واجد آثار قابل توجهی بر سازوکار اشاعه پولی نخواهد بود. در مقررات انتشار ریال دیجیتال بانک مرکزی با تعریف این ابزار به عنوان نوعی اسکناس در مقررات مزبور، تعیین سقف محدود برای انتشار ریال دیجیتال و واگذاری اختیارات لازم به بانک مرکزی در خصوص نحوه تبدیل این ابزار به سپرده‌های بانکی و بالعکس، سعی شده است آثار پولی و چالش‌های مرتبط با مفهوم ریال دیجیتال و اثر آن بر سازوکار اشاعه پولی محدود گردد.
فرایند مطالعات و اخذ مصوبات
بانک مرکزی ایران به منظور بسترسازی اقتصاد دیجیتال در کشور، مطالعات مربوط به انتشار ریال دیجیتال و هم اندیشی‌ها و جلسات کارشناسی مربوطه به صورت جدی از سال ۱۳۹۹ آغاز نمود. این موضوع پس از طی مراحل کارشناسی، در کمیسیون پولی و بانکی، هیات عامل و کمیسیون فرعی شورای پول و اعتبار مورد بحث و بررسی و نهایتا تصویب قرار گرفت. مقررات انتشار ریال دیجیتال بانک مرکزی در دی ماه ۱۴۰۰ در شورای پول و اعتبار تصویب گردید و اقدامات مقتضی جهت اجرای طرح مذکور در مقیاسی کوچک آغاز شد. تدوین نقشه راه و برنامه اقدام گام بعدی پروژه بود که در این مسیر نظرات صاحبنظران حوزه‌های مختلف اخذ و مورد استفاده قرار گرفت. در پایان سال ۱۴۰۰ کارگروه‌های اقتصادی، فنی، کسب و کار و اطلاع رسانی زیر نظر هسته مرکزی پروژه ریال دیجیتال تشکیل گردید و هر یک در راستای ماموریت تدوین شده به انجام شرح وظایف خود پرداختند. تهیه سند ریال دیجیتال، ضوابط اجرایی ریال دیجیتال و مستندات فنی و اقتصادی از دیگر اقداماتی بود که در راستای این پروژه به انجام رسید.
مراحل تدوین شده به منظور اجرا
با عنایت به اهمیت و حساسیت موضوع و با ملاحظه تجارب موجود در این عرصه، فاز‌های ذیل به منظور پیاده سازی پروژه ریال دیجیتال توسط هیئت عالی بانک مرکزی تعیین گردید:
