به گزارش ایبِنا، یکی از مناطقی که از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی جایگاه خاصی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پیدا کرد، قارة پهناور آفریقا بود؛ ازاین رو، روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی با کشورهای قاره آفریقا جزو اولویت‌های سیاست خارجی کشور قرار گرفت و بر همکاری با کشورهای آفریقایی افزوده شد. در حال حاضر با همه کشورهای افریقا روابط سیاسی برقرار است. آفریقا، مجموعه‌ای از کشورهای در حال توسعه با درجات پیشرفت و توسعة متفاوت است.
این قاره در کنار ظرفیتهای سیاسی و فرهنگی، سرزمینی غنی از لحاظ مواد خام و معدنی، استعداد‌های بسیار کشاورزی، ظرفیتهای اقتصادی و اجتماعی فراوان، بازار بکر و گسترده، نیروی کار ارزان و بدون چالش‌های مربوط به اتحادیة کارگری است؛ همچنین مورد توجه جدی قدرت‌های اقتصادی غرب و مقصد برنامه‌های میان و بلندمدت قدرت‌های اقتصادی میانی (چین، هند، برزیل، آفریقای جنوبی و...) و اولویتی مهم در سیاست خارجی این کشور‌ها محسوب می‌شود.
دولت جمهوری اسلامی ایران هم سیاست خارجی خود را در آن قاره بر مبنای بسط و گسترش روابط با کشورهای آفریقا قرار داده است.
اهمیت آفریقا در نظم جدید بین الملل
قاره آفریقا حدود ۲۰ درصد از وسعت خشکی‌های جهان و ۱۴ درصد از جمعیت جهان را دارد. ساختار اقتصادی ناهمگون، سطوح توسعه متفاوت، نظام‌های سیاسی مختلف و تنوع قومی و فرهنگی آشکاری در کشورهای قاره آفریقا با یکدیگر وجود دارد. از ۵۴ کشور آفریقا، ۱۱ کشور ذخایر نفتی دارند که جمعاً ۹/۸۷ میلیارد بشکه است. از ۵۴ کشور قاره آفریقا، ۳۳ کشور با کمترین درجه توسعه یافتگی هستند که ۷۰ درصد کشورهای کمتر توسعه یافته LDCs جهان (۴۸ کشور) را شامل می‌شود. (به جز کشورهای شمال آفریقا، اکثر اعضا در گروه با کمترین درجه توسعه یافتگی قرار دارند). از ۵۴ کشور آفریقا، تعداد ۲۷ کشور عضو سازمان همکاری اسلامی (OIC) هستند. در واقع نزدیک نیمی از اعضای سازمان OIC در قاره آفریقا قرار دارد.
آفریقا دومین قاره وسیع جهان شامل یک‌پنجم خشکی‌های زمین است و حدود یک‌پنجم جمعیت جهان را هم در خود جای داده است. هرچند که معمولاً با شنیدن نام این قاره، فقر و قحطی در ذهن خوانندگان متبادر می‌شود، اما بر اساس آمار‌های منتشرشده توسط نهاد‌های بین‌المللی، ۹۶ درصد الماس، ۹۰ درصد کروم، ۸۵ درصد پلاتین، ۵۰ درصد کبالت، ۵۵ درصد منگنز، ۴۰ درصد بوکسیت، ۱۳ درصد مس، ۵۰ درصد فسفات، ۶۵ درصد طلا و ۳۰ درصد توریوم و اورانیوم جهان به صورت طبیعی در این قاره ذخیره‌شده است.
همچنین این قاره از نظر دارا بودن فلزات ارزشمندی، چون آهن، قلع، روی، سرب، زغال‌سنگ، سنگ‌های قیمتی و نیکل در جایگاه ممتازی قرار دارد و ۱۰ کشور این قاره از صادرکنندگان نفت به سایر نقاط جهان هستند.
این قاره با توجه به وجود چهار تنگه استراتژیک دریایی (کانال سوئز، تنگه جبل‌الطارق، باب المندب و دماغه امید نیک) و قرار گرفتن مابین قاره‌های اروپا و آسیا، از نظر موقعیت جغرافیایی اهمیت ویژه‌ای دارد.
قاره آفریقا از نظر حاصلخیزی نیز جایگاه ویژه‌ای برای جهان دارد به‌طوری‌که به دلیل باران‌های فراوان، بسیاری از زمین‌های این قاره حاصلخیز هستند و جنگل‌های وسیع در کنار مزارع سرسبز ازجمله ویژگی‌های این قاره است. از طرفی با توجه به این مسئله مهم بین‌المللی که مجموعه کشورهای آفریقایی حدود یک‌سوم اعضای سازمان ملل متحد و دیگر نهاد‌های وابسته را تشکیل می‌دهند، بسیاری از کشورهای جهان برای پیشبرد هدف‌های بین‌المللی خود، به حمایت این کشور‌ها نیازمند هستند.
برای مثال، آرای آن‌ها در تلاش چین جهت جلب همکاری‌های بین المللی کشورهای آفریقایی در تصاحب کرسی تایوان در شورای امنیت بسیار مؤثر بود. اندونزی برای حل مسئله تیمور شرقی نیاز به آرای این قاره دارد. کشور‌هایی نظیر کوبا، چین، کره شمالی و جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با فشار‌های سیاسی کشورهای غربی در مجامع بین المللی، به ویژه در کمیسیون حقوق بشر، آرای کشورهای آفریقایی را مهم می‌شمارند.
فعالیت هماهنگ کشورهای افریقایی در سازمان ملل متحد منجر به استقلال نامیبیا و اضمحلال نژادپرستی در آفریقای جنوبی شد. حتی رژیم صهیونیستی برای مشروعیت بخشیدن به هدف‌های نامشروع خود اهمیت ویژه‌ای برای نقش کشورهای آفریقایی در سازمان ملل متحد قائل است؛ لذا نقش بین المللی کشورهای آفریقایی همواره در تحولات جهانی موثر و مورد توجه است.
از جمله زیرساخت‌های لازم برای گسترش روابط تجاری میان ایران با قاره آفریقا، گسترش و توسعه روابط بانکی میان ما و این قاره، تقویت و توسعه بازاریابی اقتصادی، فعالیت هدفمند رایزنان اقتصادی ایران در این قاره، گسترش حمل و نقل میان ایران و آفریقا، تلاش برای توسعه گردشگری میان ایران با کشورهای این حوزه و افزایش رفت و آمد‌های مستمر دیپلماتیک است که تلاش برای اعمال آن‌ها در شرایط تحریمی، اجتناب ناپذیر است، اما این روابط با چالش‌هایی نیز مواجه است.
رابطه ایران و آفریقا از کجا شکل گرفت؟
روابط خارجی ایران با کشورهای افریقایی پیشینه خوبی دارد. این پیشینه را می‌توان در زمان هخامنشیان و در مصر ردیابی کرد. موج دوم روابط ایران با افریقا، بیشتر به شرق این قاره و به ویژه مهاجرت شیرازی‌ها به این منطقه (جزیره زنگبار و سواحل و جزایر شرق آفریقا) برمی گردد. در دوره قاجار نیز روابط از طریق کنسولگری ایران در مصر ادامه داشت. در دوره پهلوی و به ویژه پس از استقلال کشورهای افریقایی قرار شد تا با ایجاد سفارتخانه در برخی از کشور‌ها روابط خارجی با این قاره برقرار شود، اما این روابط به دلیل مسائل ایدئولوژیک و روابط شخصی پهلوی دوم گسترش نیافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، روابط سیاسی ایران و کشورهای آفریقایی رشد قابل توجهی یافت، اما تعاملات اقتصادی همچنان به سطح مطلوبی نرسید.
اگرچه قاره آفریقا در اکثر اوقات در دستور کار و برنامه‌های وزارت امور خارجه قرار داشته است، اما بهبود روابط اقتصادی، نیازمند حضور فعالانه اقتصادی در کشورهای آفریقایی و ایجاد شناخت بهتر فرهنگ و ظرفیتهای این قاره است. کارشناسان بر این باورند که کار با آفریقا نیازمند اراده ملی و مدیریت جهادی است و با حرکت آرام کنونی در مناسبات با این قاره، اتفاق مهمی رخ نخواهد داد.
به لحاظ سیاسی کشورهای آفریقایی متفاوت هستند، شمال، جنوب، شرق و غرب آفریقا هر کدام دارای ویژگی‌های خاص خود هستند و شرایط خاص خود و تجویز خاص خودشان را نیاز دارند، ولی در یک نگاه کلی، شمال آفریقا که بخشی مهم از جهان اسلام است یک ظرفیت بالفعل است. با وجودی که صادرات کشورمان به آفریقا در سال‌های گذشته افزایش داشته است، اما هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب راه درازی در پیش است.
جدای از همسایه‌هایی مانند عراق و امارات متحده عربی یا کشوری مانند چین به عنوان غول نوظهور اقتصاد جهان، ایران در شرایط فعلی چند بازار بالقوه دارد که امکان دسترسی به آن‌ها مقدور نیست. ایالات متحده امریکا و کانادا به دلیل اختلاف‌نظر‌های سیاسی، هیچ فرصت بزرگی در اختیار ایران قرار نخواهند داد، وضعیت در استرالیا نیز تفاوت چندانی با امریکای شمالی ندارد و لااقل در شرایط فعلی نمی‌توان برای حضور قدرتمند در آن‌ها برنامه‌ریزی کرد. اتحادیه اروپا یک شریک تجاری محتاط برای ایران بوده و هنوز همان روال را ادامه می‌دهد. با وجود اصرار اروپا بر باقی ماندن در برجام، تهدید امریکا بر تهدید شرکت‌هایی که با ایران همکاری می‌کنند باعث شده عملا راه بر گسترش تجارت‌ها بسته شود و حتی آمار‌های جدید از این حکایت می‌کند که میزان تجارت ایران با کشوری مانند آلمان کاهشی ۵۰ درصدی داشته است. در این میان یکی از اصلی‌ترین ظرفیت قابل احیا، قاره آفریقا است. قاره‌ای با ظرفیت صادراتی بسیار گسترده که برای صادرکنندگان ایران بکر است.
ظرفیت‌ها و فرصت‌های هریک از کشورهای مقصد سفر
الف) فرصت‌های اقتصادی همکاری با اوگاندا : اوگاندا دارای صنعت لبنیات بزرگ و رو به رشد و با پتانسیل صادراتی بالا است. با این حال، مقدار قابل توجهی از شیر تولیدی در این کشور به دلیل نبود امکانات فرآوری و نگهداری مورد استفاده قرار نمی گیرد. در نتیجه، برای سرمایه¬گذاری در این بخش، به ویژه در احداث کارخانه های فرآوری شیر، سردخانه، و کارخانه تولید محصولات لبنی، فرصت قابل توجهی وجود دارد. از طرف دیگر، اوگاندا ظرفیتهای قابل توجهی در تولید انواع مختلف محصولات زراعی، انواع میوه¬ها، سبزیجات و محصولات پر سودی نظیر قهوه و چای دارد. بازار مواد غذایی این کشور ظرفیت پاسخگویی به تقاضای داخلی برای محصولات غذایی را دارد، اما هنوز مقدار قابل توجهی از مواد غذایی به دلیل کمبود زیرساخت های ذخیره سازی و حمل و نقل از بین می رود. در نتیجه، برای سرمایه گذاری در این بخش، به ویژه در توسعه زیرساخت¬هایی برای ذخیره¬سازی و حمل و نقل لبنیات و مواد غذایی، و همچنین ساخت تأسیسات فرآوری مواد غذایی، فرصت‌های مناسبی وجود دارد.
این کشور به دلیل زمین‌های حاصلخیز بلااستفاده و ارزان قیمت، منابع آبی فراوان و نیروی کار ارزان دارای موقعیت مناسبی جهت انجام کشت فراسرزمینی است. همچنین مقامات این کشور به دنبال فاصله گرفتن از کشاورزی سنتی و مکانیزه کردن کشاورزی خود هستند. به همین دلیل حوزه صادرات ماشین آلات و ادوات کشاورزی و حتی راه اندازی خط تولید این محصولات در اوگاندا از ظرفیت خوبی برخودار است.
صادرات دارو و تجهیزات پزشکی
این مهم توسط برخی شرکت‌های ایرانی به صورت محدود انجام می‌شود، اما نیازمند حضور جدی‌تر و گسترده‌تر در این حوزه هستیم. به خصوص می‌توان از ظرفیت فعالیت بیمارستان ایران و اوگاندا، ساخته شده از طریق کمک‌های توسعه‌ای ایران، جهت معرفی، بازاریابی و فروش دارو و تجهیزات پزشکی استفاده کرد.
ب) فرصت‌های اقتصادی همکاری با کنیا: منطقه شرق آفریقا از جمله کنیا زمینه خوبی برای تأمین نیاز‌های اساسی کشور ما دارد. کنیا، سومالی و تانزانیا جزو بزرگترین گله داران آفریقا هستند؛ بنابراین می‌توان گوشت مورد نیاز کشور را به صورت تازه و گرم از این کشور‌ها وارد کرد. درحال حاضر سه خط کشتیرانی بین بندر عباس و بندر مومباسا فعال است که حدوداً هر یازده روز یک کشتی در این مسیر در حرکت است. با توجه به این فاصله نزدیک منطقی است که نیاز به گوشت و سایر محصولات کشاورزی را از این منطقه تأمین کنیم.
کنیا به دلیل وجود جمعیت جوان و دسترسی به مواد اولیه تولید، می‌تواند اولین کشور خارجی باشد که ایران در آن شهرک صنعتی تأسیس می‌کند. کنیا در تلاش است تا در مسیر بندر مومباسا در شرق این کشور به نایواشا در غرب، که کریدور تجاری این کشور است، شهرک‌های صنعتی و مناطق پردازش صادرات تأسیس کند. برای این منظور در تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های لازم و همینطور ارائه امتیازات و تسهیلات برای سرمایه گذاران خارجی است. ایجاد شهرک صنعتی توسط ایران علاوه بر تأمین نیاز کشورهای منطقه شرق آفریقا می‌تواند با توجه به امضای توافقنامه تجارت آزاد بین کشورهای آفریقایی در سال ۲۰۲۱، زمینه صادرات این کالا‌ها به کل آفریقا را تأمین کند.
کشورهای آفریقایی به لحاظ صنعتی بسیار ضعیف هستند؛ بنابراین عمدتا تولیدات خود را چه در حوزه کشاورزی و چه منابع معدنی به صورت خام صادر می‌کنند. راه اندازی خط تولید ایرانی علاوه بر کمک به فعالان اقتصادی ایرانی می‌تواند با ایجاد اشتغال برای جمعیت جوان کنیایی به بهبود وجهه ایران در کنیا کمک کند. درحال حاضر کنیا یکی از بزرگترین تولیدکنندگان چای و قهوه در دنیا است. اما به دلیل عدم دسترسی به ماشین آلات و توان فرآوری این محصولات، مجبور به صادرات بخش زیادی از چای و قهوه خود به صورت فله است؛ بنابراین فرصت مناسبی است که فعالان اقتصادی ایران هم به صادرات ماشین آلات صنعتی به این کشور بپردازند و هم نسبت به راه اندازی خط تولید اقدام کنند.
پاکستان بزرگترین خریدار چای کنیا است. یکی دیگر از بازار‌های اصلی چای کنیا حوزه اوراسیا است. روسیه و قزاقستان جزو بزرگترین واردکنندگان چای کنیا هستند. چای صادراتی به روسیه و منطقه آسیای مرکزی و قفقاز از مسیر دریای سرخ و سپس مدیتراته و دریای سیاه به بنادر روسیه می‌رسد. علاوه بر اینکه این مسیر، مسیر طولانی است، پس از جنگ بین روسیه و اکراین و اختلال در تردد کشتی‌ها و پهلوگیری در بنادر این منطقه، قیمت حمل کالا تا این منطقه توسط کشتی‌ها تا دو برابر افزایش پیدا کرده و مدت زمان بیشتری نیز به این امر اختصاص داده می‌شود. این وضعیت به نظر می‌رسد فرصت مناسبی است تا ضمن معرفی کریدور شمال - جنوب ایران با توجه به فاصله ده روزه مومباسا به بندرعباس و هزینه حمل بسیار مناسب تر، این کشور را نسبت به صادرات چای به آسیای مرکزی و قفقاز با استفاده از کریدور ایران ترغیب کنیم.
همچنین یکی از حوزه‌های مورد توجه جهت همکاری حوزه‌ی انرژی‌های تجدیدپذیر است که کشورهای اروپایی چندین توافقنامه در این حوزه با کنیا امضا کرده اند. یکی از دستورکار‌های دولت کنیا تأمین برق مورد نیاز مناطق دورافتاده و روستایی است که به شبکه سراسری برق دسترسی ندارند. دولت تلاش می‌کند برق این مناطق را از طریق انرژی خورشیدی تأمین کند. با توجه به اینکه شرکت‌های متعدد ایرانی در این بخش فعالیت می‌کنند، این حوزه می‌تواند فرصت خوبی برای حضور شرکت‌های ایرانی در کنیا باشد.
ج) فرصت‌های اقتصادی همکاری با زیمبابوه: مناسبات جمهوری اسلامی ایران _ زیمبابوه از یک سابقه تاریخی و دوستانه برخوردار است. همزمانی پیروزی انقلاب اسلامی ایران و استقلال زیمبابوه (۱۹۸۱) و حمایتی که جمهوری اسلامی ایران از مبارزات ضد استعماری و ضد آپارتایدی از این کشور بعمل آورده است، پشتوانه تعاملات دو کشور است.
زیمبابوه بدلیل تحریم‌های بین المللی نیازمند سرمایه گذاری خارجی در پروژه‌های عمرانی است. این کشور همچنین در همه ساختار‌های اقتصادی (کشاورزی، صنایع، معادن...) نیازمند بازسازی است. جمهوری اسلامی ایران در این زمینه می‌تواند از لحاظ تأمین نیروی متخصص، تجهیزات و ارایه خدمات فنی- مهندسی به این کشور مساعدت کند. مزید بر آنکه کالا‌های صادراتی (تجاری) ایران از یک مزیت نسبی در زیمبابوه برخوردار است.
جمهوری اسلامی ایران همچنین با عنایت به ظرفیتهای اقتصادی خود می‌تواند در پروژه‌هایی از جمله صنایع تراکتور سازی، صنایع دارویی، انتقال فنآوری (انرژی‌های تجدیدپذیر و...) کشت فرا سرزمینی، صادرات دارو، ساخت بیمارستان و اعزام پزشکان متخصص نیز در این کشور فعالیت کند. در این چارچوب عضویت زیمبابوه در سازمان‌های منطقه‌ای (سادک و...) می‌تواند نقش مهمی در جایگاه سیاسی- اقتصادی ایران در جنوب آفریقا ایفاء کند بنحوی که زیمبابوه به عنوان یکی از نقاط محوری (مرکزی) مبادلات تجاری در منطقه عمل کند.
زیمبابوه در بُعد صنایع نفت و گاز نیز نیازمند واردات انواع فراورده‌های نفتی است، ضمن آنکه احداث پالایشگاه در این کشور از دیگر زمینه‌های همکاری بشمار می‌آید.
رقبا در زیمبابوه شامل کشورهای روسیه، چین، ترکیه، رژیم صهیونیستی، هند می‌شوند. ضمن آنکه کشورهای اروپایی بویژه انگلستان از نفوذ تاریخی در این کشور برخوردار هستند.
حفظ و توسعه مناسبات دوجانبه یکی از مولفه های اهمیت سفر رئیس جمهور به این کشور محسوب می‌شود. در شش ماهه اخیر مقامات عالی‌رتبه زیمبابوه‌ای از جمله همسر ریاست جمهوری (در بُعد دیپلماسی عمومی) و همچنین معاون ریاست جمهوری زیمبابوه و وزرای امورخارجه، صنعت و تجارت و کشاورزی و رسانه‌ای زیمبابوه از تهران دیدار کرده اند.
تعمیق مناسبات اقتصادی- تجاری بین دو کشور با عنایت به برگزاری نهمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی ایران- زیمبابوه در سال ۱۴۰۱ در تهران، ضروری است که راهکار‌های اجرایی توافقات منعقده مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
