رتبه‌بندی موسسات مالی از منظر متولی انجام این کار به دو دسته کلی تقسیم می‌شود. در دسته اول، رتبه‌هایی است که توسط شرکت‌های خصوصی بین‌المللی همچون اس‌اندپی، مودیز و فیتچ ارائه می‌شود که با نگاه به حوزه‌های ریسک موجود به رتبه‌بندی می‌پردازند. دسته دیگر را نهادهای حاکمیتی نظام پولی تشکیل می‌دهند که با رویکرد پایش ریسک در سطوح خرد و کلان نظام مالی، به رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات اعتباری می‌پردازند. یکی دیگر از تفاوت‌های اصلی این دو نوع رتبه‌بندی آن است که انتشار عمومی رتبه‌بندی نهادهای نظارتی به دلیل ریسک‌های موجود به خصوص احتمال سرایت ریسک به سایر نهادهای مالی، امری مرسوم نیست و صرفاً به صورت محرمانه در بخش‌هایی از فرآیند نظارت کاربرد دارد.
اما رتبه‌بندی هر کدام از این موسسات در ارزیابی عملکرد بانک‌ها و مؤسسات مالی می‌تواند بسیار مفید باشد؛ چراکه هر یک از این رتبه‌بندی‌ها، هدف خاصی را دنبال کرده و در نتیجه از معیارها و روش‌های متناسب با هدف مورد نظر برای رتبه بندی استفاده می‌کند. در کشورهایی مانند اعضای اتحادیه اروپا که مؤسسات رتبه‌بندی خصوصی فعالیت گسترده‌ای دارند، گزارشات آنان در ارزیابی‌های نظارتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و همچنین آن مؤسسات نیز، تحت نظارت بانک مرکزی فعالیت می‌کنند. در ایران متاسفانه تاکنون، مؤسسات خصوصی رتبه بندی به اندازه کافی گسترش نیافته‌اند و این امر، مسئولیت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران را در رتبه‌بندی نظارتی سنگین‌تر از سایر کشورها کرده است.
اما در میان مؤسسات مالی مختلف، شرکت‌های تامین مالی (تامین سرمایه) و لیزینگ (واسپاری) به دلیل نقش کمتری که در مقایسه با بانک‌ها و مؤسسات اعتباری در فرآیند تأمین مالی دارند، تا کنون کمتر مورد ارزیابی‌ها و رتبه‌بندی‌های جدی قرار گرفته‌اند. اینگونه شرکت‌ها شامل تمامی مؤسسات مالی غیربانکی می‌شود که به واسطه‌گری مالی اشتغال دارند و خدمات مالی به مشتریان خود ارائه می‌دهند. از آنجاییکه خدمات این نوع شرکت‌ها به طور معمول یک زیر مجموعه از آنچه که بانک‌های بزرگ انجام می‌دهند یا می‌توانند ارائه دهنده تعریف می‌شود، بعضاً در فرآیند رتبه‌بندی این مؤسسات، معیارهایی مشابه با معیارهای رتبه‌بندی بانک‌ها اتخاذ می‌شود. اما با این وجود تفاوت‌های کلیدی میان بانک‌ها و مؤسسات تأمین مالی و شرکت‌های لیزینگ در برخی از زمینه‌ها وجود دارد که در فرآیند رتبه‌بندی باید به آنها توجه داشت. مؤسسات تأمین مالی و شرکت‌های لیزینگ معمولا در مقایسه با بانک‌ها از درجه نظارت کمتری برخوردار هستند، سپرده نمی‌پذیرند و امکان فعالیت غیرقانونی در میان آنها نیز زیاد است. لذا با در نظر داشتن جمیع این مسائل معیارهای مختلفی که در ادامه معرفی می‌گردند، می‌تواند به عنوان اصلی‌ترین پارامترهای دخیل در رتبه‌بندی اینگونه مؤسسات مورد استفاده قرار گیرد:
نخستین معیار «ریسک صنعت» می‌باشد. اطلاع از درجه ریسک‌های مترتب بر فعالیت‌هایی که از سوی اینگونه مؤسسات مورد حمایت قرار می‌گیرد، نقش عمده‌ای در تعیین توانایی ایفای تعهدات آنها در قبال مشتریانشان دارد. از این رو ضروریست تا در فرآیند رتبه‌بندی شرکت‌های تأمین مالی و لیزینگ به این عامل توجه ویژه‌ای شود. بعد از ارزیابی ریسک صنعت، توجه به «موقعیت رقابتی» شرکت حائز اهمیت می‌باشد. تعدد رقبا و فعالان صنعت در حوزه‌ای که تأمین مالی صورت می‌گیرد و یا کالا و خدمات به صورت لیزینگ در اختیار مشتری قرار می‌گیرد بسیار حائز اهمیت است. موقعیت شرکت یا مؤسسه با توجه به سهمش از بازار و دیگر ویژگی‌های حاکم بر ساختار رقابتی بازار ممکن است دستخوش بهبود و یا تضعیف قرار بگیرد.
«کیفیت دارایی» سومین عامل دخیل در فرآیند رتبه‌بندی شرکت‌های تأمین مالی و لیزینگ است. همانند بانک‌ها و مؤسسات اعتباری کیفیت دارایی‌های شرکت‌های تأمین مالی و لیزینگ به دلیل ارتباط مستقیم با سطوح ریسک اعتباری که متوجه آنان می‌باشد، نقش مهمی در تعیین جایگاه آنها در میان رقبا دارد. چهارمین عامل سطح «بودجه و نقدینگی» است. میزان وجوه نقد و سطح دسترسی به این وجوه به عنوان یک عامل تسهیل کننده فرآیند گردش مالی شرکت از این حیث که می‌تواند پشتوانه‌ای برای حل نیازهای مالی کوتاه‌مدت شرکت باشد نقش قابل توجهی در رتبه‌بندی شرکت‌های تأمین مالی و لیزینگ دارد.
«کفایت سرمایه» دیگر مؤلفه اثرگذار بر جایگاه اینگونه مؤسسات مالی در فرآیند رتبه‌بندی می‌باشد. شرکت‌های بزرگ لیزینگ به عنوان مؤسسات مالی بزرگ تلقی می‌شوند و بسیاری از بانک‌های بزرگ و بانک‌های بین‌المللی دارای شرکت‌های تابعه‌ای هستند که در صنعت لیزینگ فعالیت می‌کنند. بنابراین هم مؤسسات لیزینگ بزرگ و هم بانک‌هایی که مجبورند در صورت‌های مالی تلفیقی خود شرکت‌های لیزینگ را بیاورند، به نحوی مجبورند از الزامات کفایت سرمایه کمیته بال پیروی کنند. در اتحادیه اروپا، بانک‌ها و شرکت‌های لیزینگ تماماً ملزم به رعایت موافقتنامه می‌باشند. در واقع رعایت الزامات کفایت سرمایه کمیته بال، موجب می‌شود اعتبار بانک و شرکت‌های لیزینگ افزایش یابد، بر همین اساس اینگونه مؤسسات و شرکت‌ها قادر به تامین سرمایه با نرخ کمتری خواهند بود. از این رو سطوح مربوط به کفایت سرمایه برای اینگونه مؤسسات نیز از جمله فاکتورهای کلیدی در فرآیند رتبه‌بندی تلقی می‌گردد.
ششمین فاکتوری که در تعیین رتبه شرکت‌های تأمین مالی و لیزینگ دارای اهمیت است، «کیفیت مدیریت و سیستم» است. حاکم بودن یک سیستم با کیفیت و کارا در هر شرکت منجر به ارتقای سطح عملکردی آن شده و ریسک عملیاتی را در آن شرکت کاهش می‌دهد. شرکت‌های تأمین مالی و لیزینگ نیز از این قاعده مستثنی نیستند و سطح کیفی مدیریت در آنها با تکیه بر شاخص‌هایی که در این حوزه وجود دارد، به عنوان یکی از فاکتورهای اصلی در فرآیند رتبه‌بندی آنها ملاک عمل قرار می‌گیرد.
در نهایت از «عملکرد مالی» می‌توان به عنوان آخرین عامل در فرآیند رتبه‌بندی شرکت‌های تأمین مالی و لیزینگ نام برد. چرا که فاکتورهای عملکردی اینگونه از مؤسسات که نظیر دیگر انواع مؤسسات مالی در گزارشات و صورت‌های مالی آن منعکس می‌شود، یکی از عوامل اثر گذار بر تعیین درجه کیفی خدمات آنها به شمار می‌رود.
محمد ارباب افضلی
منبع : ایبِنا
