اوراق گام؛ ماهیت، کارکرد و چارچوب عملیاتی

به گزارش خبرنگار ایبِنا، به دلیل وجود محدودیت‌های فراوان، شبکه بانکی کشور‌ها توانایی پاسخگویی به تمامی نیاز‌های فعالان اقتصادی را نداشته و همین سبب ایجاد فشار مضاعف بر تولید می‌گردد که در نهایت خود را در کاهش سطح تولید و اشتغال در کل اقتصاد نشان می‌دهد.

اهمیت مسأله دسترسی به تأمین مالی سرمایه در گردش زمانی بهتر درک می‌گردد که توجه شود در سال‌های اخیر به دلیل تحریم‌های ظالمانه کشور‌های غربی و برخی عوامل دیگر، قیمت ارز با افزایش قابل توجهی مواجه شده و همین باعث گردیده قیمت نهاده‌های تولید به صورت فزاینده افزایش یابد. نیاز واحد‌های تولیدی به سرمایه در گردش نیز متناسب با همین موضوع، افزایش قابل توجهی پیداکرده است. به عبارت دیگر، بنگاه‌های اقتصادی جهت حفظ سطح تولید و اشتغال قبل، به میزان بسیار بیشتری از سرمایه در گردش نیاز دارند. این مسأله ضرورت طراحی ابزار‌های مناسب در نظام پولی-مالی جهت پاسخگویی به این نیاز در ایران و سایر نقاط جهان را بیش از پیش مطرح می‌سازد.

در این راستا، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران براساس مصوبه ۰۵/۰۹/۱۳۹۸ شورای پول و اعتبار، طرح استفاده از" گواهی اعتبار مولد (گام) " به عنوان یک ورق بهادار اسلامی (صکوک) را در دستور کار قرار داده است.

اوراق گواهی اعتبار مولد (اوراق گام) یکی از جدیدترین نوآوری‌های نظام پولی- مالی کشور در راستای تأمین مالی بخش حقیقی اقتصاد محسوب می‌شود که می‌تواند دسترسی واحد‌های تولیدی به سرمایه در گردش را ارتقا بخشد. این اوراق بستر استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و بازار سرمایه جهت تأمین مالی تولید با نگرانی کمتر از نشت منابع به بخش غیرمولد اقتصاد را فراهم می‌کند.

اهداف اصلی استفاده از این ابزار جدید عبارتند از: رفع موانع پولی رونق تولید، هدایت نقدینگی به سمت فعالیت‌های مولد اقتصادی، تأمین سرمایه در گردش سالم و پایدار برای واحد‌های تولیدی، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و بازار سرمایه جهت تأمین مالی سرمایه در گردش و در نهایت جلوگیری از نشت تسهیلات از بخش مولد به بخش غیرمولد اقتصاد.

در اوراق گام، تأمین مالی زنجیره ارزش با استفاده از منابع بخش خصوصی با ضمانت بانک‌ها و حمایت بانک مرکزی انجام می‌شود. درواقع هسته اصلی طرح گام، انتشار اوراق با ضمانت بانک‌ها بر روی مطالبات فروشندگان نهاده و مواد اولیه به بنگاه‌های تولیدی است. این اوراق قابلیت انتقال در زنجیره ارزش را خواهد داشت و واحد‌های تولیدی می‌توانند با استفاده از آن، نیاز به سرمایه در گردش را با هزینه کمتر و در عین حال با سرعت، سهولت و کارایی بیشتر تأمین کنند.

دقت در ماهیت این اوراق نشان می‌دهد که می‌توان آن را مدلی اجرایی برای ایده "تأمین مالی زنجیره ارزش/ Value Chain Finance" در نظر گرفت. در این ایده به جای آنکه در الگوی تأمین مالی صرفاً یک بنگاه خاص مورد توجه بانک یا نهاد مالی تأمین مالی کننده قرار گیرد، کل زنجیره ارزش از ابتدا تا انتها مورد توجه قرار می‌گیرد و تلاش می‌شود کل زنجیره از تأمین مالی انجام شده منتفع گردد.

باتوجه به آنچه مطرح شد، در این پرونده تلاش می‌شود پس از شناخت ماهیت و کارکرد اوراق گام، چارچوب عملیاتی اوراق گواهی اعتبار مولد تبیین گردد و ویژگی‌های اقتصادی و مالی اوراق گام مورد بحث قرار می‌گیرد و در انتها، به تشریح و تبیین تجربه‌های جهانی بکارگیری اوراق گام در حوزه تأمین مالی زنجیره ارزش و تامین مالی سرمایه در گردش پرداخته می‌شود.

ماهیت و کارکرد اوراق گواهی اعتبار مولد (گام)

اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) یکی از جدیدترین نوآوری‌های نظام بانکی کشور در راستای تأمین مالی زنجیره ارزش و حمایت از بخش حقیقی اقتصاد با استفاده از ابزار‌های اسلامی محسوب می‌شود. دستورالعمل مرتبط با این ابزار در آذرماه ۱۳۹۸ توسط شورای پول و اعتبار با هدف ابزارسازی برای تأمین اعتبار واحد‌های تولیدی در قالب زنجیره ارزش و تقویت دسترسی به سرمایه در گردش به تصویب رسید. این راهکار مهم جهت تأمین مالی بخش حقیقی اقتصاد که با رویکرد بازارمحور و با قابلیت نقل و انتقال در بازار‌های پول و سرمایه طراحی شده، ابتدا در جلسات کمیته نقدینگی بانک مرکزی مطرح شد و پس از تأیید ابعاد فقهی آن در شورای فقهی بانک مرکزی، درنهایت به تأیید شورای پول و اعتبار رسید.

به لحاظ ماهیت، می‌توان اوراق گام را یکی از انواع اوراق بهادار اسلامی (صکوک) در نظر گرفت که با هدف بازار پذیر کردن اسناد مطالباتی دریافتی توسط فروشندگان نهاده از واحد‌های تولیدی طراحی شده است. در این ابزار واحد تولیدی خریدار نهاده (بنگاه متعهد)، فروشنده نهاده (بنگاه متقاضی) را جهت استفاده از اوراق گام به بانک معرفی می‌کند. فروشنده نهاده از بانک درخواست می‌کند تا در مقابل دریافت اسناد مطالبات نسبت به صدور و واگذاری اوراق گام اقدام کند. برای مثال می‌توان فرض نمود که واحد تولیدی خریدار نهاده (ایران خودرو) از واحد تولیدی فروشنده نهاده (شرکت کروز به عنوان تولیدکننده قطعات خودرو) به میزان هزار میلیارد ریال قطعات خودرو خریداری کرده و در مقابل آن یک سند بدهی شش ماهه (چک شش ماهه) تحویل داده است. فروشنده نهاده نیز متقابلاً هزار میلیارد ریال بابت خرید مواد اولیه به واحد تولیدی فروشنده مواد اولیه (فولاد مبارکه) بدهی دارد. با این حال فروشنده نهاده احتمال می‌دهد که چک خریدار نهاده به موقع پاس نشده و در سررسید به نقدینگی مورد نظر دست پیدا نکند یا آن که زودتر از سررسید چک به نقدینگی برای پرداخت مطالبات خود نیاز دارد. طبعاً این موضوع بر روی سایر سطوح زنجیره ارزش نیز تأثیر منفی به جا می‌گذارد؛ چرا که فروشنده نهاده نیز به فروشنده مواد اولیه بدهی دارد و در صورت دریافت نکردن مطالبات از خریدار نهاده، نمی‌تواند بدهی‌های خود به فروشنده مواد اولیه را بپردازد. در این شرایط می‌توان با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و شبکه بانکی، از طریق اوراق گام امکان تأمین نقدینگی برای زنجیره ارزش را فراهم کرد. در واقع، ابتدا فروشنده نهاده چک هزار میلیارد ریالی دریافتی از خریدار نهاده را به بانک تحویل می‌دهد. در ادامه، بانک در مقابل بلوکه کردن این چک، یک میلیون قطعه اوراق گام یک میلیون ریالی با سررسید شش ماهه با ضمانت بانک منتشر کرده و آن‌ها را در اختیار فروشنده نهاده قرار می‌دهد. برخلاف چک اولیه، این اوراق بازار پذیر بوده و فروشنده نهاده می‌تواند از آن‌ها به چند صورت استفاده کند:

اولین حالت آن است که این اوراق را تا سررسید نگه داشته و قیمت اسمی اوراق را دریافت کند. دومین حالت، واگذاری آن‌ها جهت تسویه بدهی یا خرید کالا به سایر سطوح زنجیره ارزش مثلًا فروشنده مواد اولیه است. آخرین گزینه نیز تنزیل این اوراق در بازار ثانویه و دستیابی به وجوه نقد می‌باشد.

به شکل زیر توجه کنید. این شکل به طور خلاصه، سازوکار و شیوه عملکرد اوراق گام را نشان می‌دهد:

منبع: میثمی، حسین و زمان زاده، حمید (۱۳۹۹)، " تأمین مالی زنجیره ارزش با استفاده از اوراق گام: ماهیت، کارکرد و راهکار‌های شرعی"، دوفصلنامه تحقیقات مالی اسلامی، سال نهم، شماره ۲ (پیاپی ۱۸)، صص: ۵۰۷-۵۴۰

بر این اساس، مهمترین کارکرد اوراق گام فراهم نمودن امکان دسترسی به نقدینگی در زنجیره ارزش است. در واقع، بنگاه‌های تولیدی می‌توانند با استفاده از آن سرمایه در گردش موردنیاز را به شیو‌های مناسب و کم هزینه به دست آورند. علاوه بر آن، این ابزار می‌تواند امکان تسویه بدهی‌ها بین واحد‌های تولیدی را فراهم کند.

چارچوب عملیاتی اوراق گواهی اعتبار مولد (گام)

با توجه به اینکه اوراق گام از معدود ابزار‌های مشترک بین بازار پول و سرمایه است، چارچوب عملیاتی اوراق و سازوکار استفاده از اوراق گام، در سه مستند قانونی ارائه شده است که عبارتند از:

-دستورالعمل گواهی اعتبار مولد مصوب ۰۵/۰۹/۱۳۹۸ شورای پول و اعتبار
- دستورالعمل پذیرش و معاملات اوراق گام مصوب ۱۷/۰۱/۱۳۹۹ هیأت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار
-شیوه نامه اجرایی اوراق گام مصوب ۱۸/۰۳/۱۳۹۹ کمیسیون اعتباری بانک مرکزی

براساس مقررات مذکور، مهمترین نکات قابل طرح در رابطه با چارچوب عملیاتی اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) به صورت مختصر عبارتند از:

*گواهی اعتبار مولد (گام) اوراق بهاداری است که بر مبنای عقد ضمان به عاملیت و ضمانت بانک یا مؤسسه اعتباری صادر می‌گردد. این اوراق قابل معامله در بورس‌ها و بازار‌های خارج از بورس است.

*این اوراق توسط مؤسسه اعتباری عامل در سامانه صادر می‌شود و پس از گذشت یک ششم زمان صدور اوراق گام تا سررسید، نقل و انتقال اوراق در سامانه گام متوقف و معاملات ثانویه در بازار سرمایه آغاز می‌گردد.

*اوراق گام دارای ویژگی‌هایی است که عبارتند از: با نام بودن، غیرکاغذی بودن، بدون کوپن سود بودن و انتشار در قطعات استاندارد شده با ارزش اسمی یک میلیون ریال با سررسید‌های حداقل یک ماه و حداکثر نه ماه (در پایان هر ماه).

*اوراق صادره تا زمانی که در بازار پول است، صرفاً قابلیت نقل و انتقال از طریق مؤسسه اعتباری عامل با درخواست دارنده اوراق را دارا است. در واقع، دارنده اوراق گام می‌تواند آن را بابت خرید نهاده به سایر بنگاه‌های عضو سامانه گام منتقل کند.

*مؤسسه اعتباری موظف است در فرایند انتقال اوراق گام فی ما بین دارنده فعلی اوراق گام و سایر بنگاه‌های متقاضی بابت خرید نهاده، از وجود معامله واقعی و فاکتور خرید مربوطه اطمینان حاصل کند.

*سقف اعتباری هر بنگاه متعهد معادل هفتاد درصد از فروش سال آخر آن بنگاه (از طریق استعلام از سازمان امور مالیاتی) پس از کسر مانده تسهیلات مرتبط با تأمین مالی سرمایه در گردش بنگاه مربوطه و تعهدات ناشی از اوراق گام قبلی منتشره نزد شبکه بانکی تعیین می‌گردد

*سقف اعتباری بنگاه متعهد در صورت دو بار ایفای تعهد متوالی در سررسید برای اوراق گام قبلی منتشره، به میزان ده واحد درصد افزایش می‌یابد. این افزایش سقف تا میزان فروش سال آخر بنگاه متعهد، بر مبنای آخرین صورت‌های مالی مورد تأیید سازمان امور مالیاتی، می‌تواند اعمال شود.

ادامه دارد...

منابع
۱. میثمی، حسین و زمان زاده، حمید (۱۳۹۹)، " تأمین مالی زنجیره ارزش با استفاده از اوراق گام: ماهیت، کارکرد و راهکار‌های شرعی"، دوفصلنامه تحقیقات مالی اسلامی، سال نهم، شماره ۲ (پیاپی ۱۸)، صص: ۵۰۷-۵۴۰،
۲. A group of Writers. (۲۰۲۱) ,” VALUE CHAIN FINANCE: Beyond microfinance for rural entrepreneurs”, This publication is jointly produced by Royal Tropical Institute (KIT) , Amsterdam, The Netherlands & International Institute of Rural Reconstruction (IIRR) , Africa Regional Centre, Nairobi, Kenya.
۳. Aparicio, Gabriela , De Olloqui, Fernando; Fernández Díez, María Carmen; Gerardino, María Paula , Mitnik, Oscar A. (۲۰۲۱) , “Measuring the Effects of Productive Credit through Public Development Banks in Rural Mexico”, working paper from Inter-American Development Bank, MEXICO
۴. Deng, S. , Gu, C. , Cai, G. , & Li, Y. (۲۰۱۸) ,” Financing Multiple Heterogeneous Suppliers in Assembly Systems: Buyer Finance vs. Bank Finance”, Manufacturing & Service Operations Management, ۲۰ (۱) , pp:۵۳-۶۹.
۵. Devalkar, S. K. , & Krishnan, H. (۲۰۱۹) ,” The Impact of Working Capital Financing Costs on the Efficiency of Trade Credit,” Production and Operations Management, ۲۸ (۴) , pp:۸۷۸-۸۸۹.
۶. Fabozzi, F. J. , & Jones, F. J. (۲۰۱۹) ,”Foundations of Global Financial Markets and Institutions,” Hand Book in MIT Press: Vol (۲).
۷. Hofmann, E. , Strewe, U. M. , & Bosia, N. (۲۰۱۷) ,” Supply Chain Finance and Blockchain Technology: the Case of Reverse Securitisation”, Springer Press: Vol (۴).
۸. Nusron ,Wahid , Priyarsono, D.S. , Harianto (۲۰۲۱) , “The Role of Productive Credit for Micro, Small and Medium Enterprise in Indonesia Economic: Macro and Micro Approaches”, working paper from Indonesia DSpace Group ,IPB University Scientific Repository, UIN Syarif Hidayatullah Institutional Repository.
۹. Paul Ojo, Mathew & Babatunde Ayanwale, Adeolu (۲۰۱۹) , “Value chain financing and plantain production in Nigeria: an ex-ante approach”, Financial Innovation: Publish in Springer, ۵) ۱۸) , PP: ۲-۱۵.
۱۰. Tate, W. , Bals, L. , & Ellram, L. (Eds.). (۲۰۱۸) ,” Supply Chain Finance: Risk Management, Resilience and Supplier Management”, Kogan Page Publishers: ۴۵ (۴) , pp:۳۴-۴۹.
۱۱. Wuttke, D. A. , Rosenzweig, E. D. , & Heese, H. S. (۲۰۱۹) ,” An Empirical Analysis of Supply Chain Finance Adoption”, Journal of Operations Management, ۶۵ (۳) , pp:۲۴۲-۲۶۱