به گزارش خبرنگار ایبِنا، به جرات می توان گفت در حال حاضر چالش بزرگ سیاستگذاران اقتصادی کشور ما، مسائل مربوط به بازار ارز است. مدیریت بازار ارز، وضعیت ذخایر ارزی و تعیین رژیم ارزی بهینه و به تبع آن، تعیین نرخ ارز از یک طرف نقش مؤثری در صادرات و واردات و تنظیم و تعدیل تراز تجاری و تراز پرداخت های کشور دارد و از طرف دیگر، بازیگر مهمی در تعیین قدرت رقابتی تولیدکنندگان داخلی در برابر رقبای خارجی در بازارهای داخلی و خارجی و تعیین میزان تولید و اشتغال است. شاید مهم ترین نقش نرخ ارز در تاریخ اقتصاد بخش عمومی ایران، اثری است که این نرخ بر سطح عمومی قیمت‌ها و تورم دارد و مردم به وضوح سلطه تاریک آن را در فضای ملتهب تورمی چند دهه اخیر درک می‌کنند. با توجه به پیامدهای گسترده تغییر و تعیین نرخ ارز در عملکرد اقتصاد ایران، مدیریت ارز و بکارگیری یک رژیم ارزی بهینه متناسب با مولفه‌های اقتصاد کلان ایران همواره از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.
لذا در پرونده جدید با عنوان مجموعه مقالات تجربه ایران در پیاده‌سازی رژیم‌های ارزی، به سراغ بررسی انواع رژیم‌های ارزی و مزایا و معایب آن رفته و پس از آن سعی می‌کنیم عوامل موثر در انتخاب یک نظام ارزی بهینه را تبیین کنیم. در ادامه این پرونده، تاریخ شوک‌های ارزی در ایران را مرور می‌کنیم و سیر تحولات رژیم‌های نرخ ارز در کشور را بررسی می‌کنیم و عوامل تعیین آن را در دوره‌های زمانی مختلف بر می شماریم.
در پایان این مجموعه مقالات قصد داریم با تبیین وضعیت امروز نظام ارزی کشور، تحلیل کنیم که آیا تثبیت نرخ ارز برای شرایط فعلی امروز اقتصاد ایران، درمان مناسبی است یا خیر؟
رژیم‌های ارزی رایج جهان در یک تقسیم بندی کلی در ۳ گروه رژیم نرخ ارز ثابت (میخکوب)، رژیم نرخ ارز میانه و رژیم نرخ ارز انعطاف پذیر (شناور) طبقه بندی می‌شوند.
پیش از دهه ۱۹۷۰، اغلب اقتصاد‌ها تحت رژیم نرخ ارز ثابت یا مخکوب که تحت لوای نظام برتون وودز شناخته می‌شد، اداره می‌شدند. این سیستم پس از ۲۵ سال (۱۹۴۶-۱۹۷۱) دچار فروپاشی شد، اما بسیاری از کشورها، رژیم نرخ ارز ثابت را برای اقتصاد خود حفظ کردند. انگیزه اصلی آن‌ها برای حفظ رژیم نرخ ارز ثابت این بود که چنین رژیمی می‌تواند تجارت و جریان سرمایه بین کشورها را از طریق کاهش نوسانات قیمت‌های نسبی و کاهش نااطمینانی تسهیل کند. اما از سال ۱۹۷۱ به بعد کشورها به صورت مستمر به سمت بکارگیری رژیم نرخ ارز شناور که در آن نرخ ارز توسط بازار تعیین می‌شود، حرکت کرده‌اند. در ادامه به توضیح مختصر نظام‌های مختلف ارزی [۱]می‌پردازیم:
۱. نظام ارزی میخکوب شدید
این نظام ارزی برای کشورهایی با سابقه بی نظمی‌های پولی، تورم بالا و اعتبار کم سیاستگذاران مناسب است. در این رژیم ارزی، نرخ ارز آنقدر میخکوب شده که تغییر در نرخ برابری یا خروج از سیستم بسیار دشوار و پرهزینه است. این نظام ارزی ثابت، شامل ۳ طبقه بندی فرعی است:
*دلاریزه کردن (Dollarization)
در این رژیم، یک پول خارجی به عنوان پول رایج به کار می‌رود، گرچه در برخی از موارد مسکوکات داخلی استفاده می‌شود. سیاست‌های پولی چنین کشوری تابع کشوری است که ارز آن کشور مورد مبادله قرار می‌گیرد (کشور لنگر).
*ترتیبات با پشتوانه دارایی‌های خارجی (Boards (Currency
در این نظام، نرخ ارز با نرخ برابری که در قانون مشخص شده به یک پول خارجی میخکوب می‌شود.
*اتحادیه پولی (Union Monetary)
گروهی از کشورها از یک پول مشترک که توسط بانک مرکزی منطقه‌ای چاپ شده استفاده می‌کنند. سیاست‌های پولی در سطح منطقه‌ای تعیین می‌شود. منافع اولیه ناشی از انتشار پول (حق الضرب) به اتحادیه تعلق می‌گیرد. هیچ فرصتی برای تعدیل ارزش برابری به صورت داخلی یا خارجی وجود ندارد. مقامات پولی که پول رایج منتشر می‌کنند می‌توانند هر سیاست نرخ ارزی را دنبال کنند.
۲. نظام ارزی میخکوب ملایم (سنتی)
این رژیم ارزی برای کشور‌های در حال توسعه‌ای که هم پیوندی محدودی با بازارهای مالی جهان دارند، تنوع ساختار تولید و صادرات در آن‌ها کم است، عمق بازارهای مالی آن‌ها کم است و کمبود فضای انضباط پولی و اعتباری دارند مناسب است. همچنین این رژیم ارزی برای کشورهایی که تورم شان در سطوح بالایی تثبیت شده مناسب هستند.
در این رژیم ارزی، نرخ ارز به یک پول خارجی یا سبدی از ارز‌ها متصل شده است. هزینه تعدیل نرخ برابری یا خروج از سیستم در این مدل پایین‌تر از میخکوب شدید است.
* میخکوب به پول واحد (Peg Single Currency)
در این نظام، نرخ ارز به ارزش اولیه ثابت یک پول خارجی میخکوب شده است. بانک مرکزی انتظار دارد که تجارت در نرخ اعلامی صورت گیرد، اما این نرخ عموماً در مورد عدم تعادل‌های اساسی (از طریق کاهش یا افزایش ارزش) قابل تعدیل است. هرچه ذخایر بانک مرکزی بیشتر باشد میزان اعتبار این رژیم بالاتر می‌رود.
* میخکوب به سبدی از ارز‌ها (Basket Peg)
این مدل مشابه میخکوب شدن به یک پول واحد است و فقط پول به سبدی شامل ۲ یا چند پول خارجی میخکوب شده است. سبد می‌تواند براساس ضوابط خاص یک کشور یا پول ترکیبی تعیین شود.
این رژیم برای اقتصاد‌های نوظهور و برخی کشور‌های در حال توسعه که بخش مالی نسبتاً قوی‌تر و سابقه سیاست‌های کلان منظم را دارند مناسب است.
۱. نظام ارزی شناور با دخالت قانونی:
در این مدل، نرخ ارز به نرخ خاصی میخکوب نشده، اما بانک مرکزی به منظور محدود کردن نوسانات نرخ ارز با روش از پیش تعیین شده‌ای در بازار دخالت می‌کند.
* رژیم‌های مشارکتی (Regimes Cooperative)
در این نظام، از طریق همکاری بانک مرکزی ۲ کشور موافقت می‌شود که نرخ‌های ارز نسبت به یکدیگر به صورت دو جانبه و در محدوده از پیش تعیین شده‌ای حفظ شود. ابزار‌های سیاستی این مدل شامل تعدیل سیاست‌های پولی داخلی و نیز مداخله (به صورت متناظر یا متناسب) است.
* میخکوب خزنده (Crawling Peg)
در این مدل، نرخ ارز بر اساس یک رویه قانونی تعیین می‌شود و نرخ ارز بر اساس نرخ تورم انتظاری یا واقعی که قبلاً در قانون تعیین شده تعدیل می‌گردد. در برخی از موارد، رژیم میخکوب خزنده می‌تواند با رژیم ارزی که نرخ ارز را در دامنه معینی تعیین می‌کند، ترکیب شود.
۲. نظام ارزی شناور توأم با مداخلات احتیاطی
در این رژیم ارزی، نرخ ارز شناور است، اما از دخالت رسمی دولت متأثر می‌شود.
* رژیم نرخ ارز قلمرو یا نوار هدف
در این مدل اجازه داده می‌شود که نرخ ارز در یک محدوده از پیش تعیین شده نوسان کند. این محدوده یک هدف سیاستی است و از طریق دخالت بانک مرکزی مورد حمایت قرار می‌گیرد. در مواردی، رژیم نرخ ارز نوار هدف با میخکوب خزنده ترکیب می‌شود.
*رژیم شناور مدیریت شده
در این مدل، نرخ‌های ارز آزاد هستند تا براساس عرضه و تقاضا نوسان کنند؛ مقامات درباره سطح مطلوب و مسیر نرخ ارز و میزان آن دخالت می‌کنند، اما حد و مرز‌ها با دخالت قانونی محدود نمی‌شوند.
۳. رژیم نرخ ارز انعطاف پذیر (شناور)
این رژیم ارزی برای کشور‌های نیمه صنعتی و کاملاً صنعتی و برخی از اقتصاد‌های نوظهور که در برابر تجارت جهانی نسبتاً بسته هستند، اما با بازارهای سرمایه جهانی کاملاً یکپارچه شده اند و تنوع تولید و تجارت دارند، همچنین بخش مالی عمیق و گسترده و استاندارد‌های سنجیده و دقیق دارند، مناسب‌تر است.
۱. نظام ارزی شناور آزاد
در این رژیم اجازه داده می‌شود نرخ ارز آزادانه شناور باشد و بانک مرکزی در بازار ارز دخالت نمی‌کند.
* شناور مستقل
در مدل شناور مستقل، نرخ ارز در بازار بر اساس عرضه و تقاضای روزانه ارز و با دخالت کم یا بدون دخالت رسمی تعیین می‌شود. به ذخایر رسمی یا نیازی نیست یا نیاز به آن کم است. رژیم نرخ ارز هیچ محدودیتی را بر اساس سیاست‌های پولی اعمال نمی‌کند و اغلب از چارچوب هدفگذاری نرخ تورم پیروی می‌شود.
جدول ۱. مزایا و معایب رژیم های مختلف ارزی
|
نوع رژیم ارزی |
مزایای نظام ارزی |
معایب نظام ارزی |
|
رژیم نرخ ارز میخکوب شدید |
-این رژیم حداکثر اعتبار را برای سیاست‌های اقتصادی فراهم می‌کند. -این مدل می تواند رکود (کاهش تورم) را تسهیل کند. - این دسته رژیم ها مستعد بحران های پولی نیستند. -در این رژیم، هزینه معاملات پایین و نرخ بهره ثابت و پایین است. -در این مدل، کمبود آزادی عمل مقامات پولی گرایش های تورمی را از بین می برد. |
- در این مدل بانک مرکزی نقش خود را به عنوان قرض دهنده نهایی از دست می دهد. - احتمال بحران های نقدینگی بالاترست. -منافع اولیه ناشی از چاپ پول در رژیم های مبتنی بر دارایی های خارجی کم است و در رژیم های مبتنی بر دلاریزه شدن وجود ندارد. -هیچ ظرفیتی برای جذب شوک ها وجود ندارد و شوک ها باید به طور کامل از طریق تغییر در فعالیت های اقتصادی جذب شوند. - خروج از رژیم دلاریزه (حذف پول ملی) بسیار دشوار است |
|
رژیم نرخ ارز میخکوب ملایم (سنتی) |
- اگر میخکوب کردن با اعتبار مقام پولی همراه باشد، می تواند ثبات و رقابت را حفظ کند. - نرخ بهره پایین تر در این رژیم، یک لنگر اسمی قابل نظارت شفاف و ساده را فراهم می کند. - به کشورهایی که نرخ تورم بالا دارند اجازه می دهد تا نرخ تورم شان را از طریق متعادل کردن انتظارات تورمی کاهش دهند. |
- اگر کشور به روی بازارهای جهانی سرمایه باز باشد، مستعد بحران های پولی می شود. -بدهی های خارجی تشویق می شود. - به ذخایر فراوان بین المللی نیاز است. - ظرفیت جذب شوک ها کم است. - شوک ها تا حد زیادی از طریق تغییرات بخش واقعی اقتصاد جذب می شوند |
|
رژیم نرخ ارز میانه |
- انعطاف پذیری محدود نرخ ارز، تا حدی امکان جذب شوک های نامطلوب را می دهد. - اگر رژیم نرخ ارز از اعتبار لازم برخوردار باشد، می توان ثبات و رقابت پذیری را حفظ کرد. - اگر نقاط بالا و پایین نوسان نرخ ارز منعطف باشد، آسیب پذیری در برابر بحران های پولی پایین خواهد بود. |
- به دلیل اینکه ضوابط دخالت بانک مرکزی در رژیم شناور مدیریت شده افشا نمی شود، شفافیت کم است. - رژیم های با دامنه وسیع بلافاصله قابل شناسایی نیستند. این مسئله ممکن است منجر به عدم اطمینان و کمبود اعتماد شود. -در این رژیم نیاز به ذخایر بین المللی زیاد است. |
|
رژیم نرخ ارز انعطاف پذیر (شناور)
|
- اثر شوک های نامطلوب را راحت تر جذب یا دفع می کند - گرایش به ایجاد بحران های پولی ندارد. - به ذخایر بین المللی زیادی نیاز نیست |
- ایجاد بی ثباتی های شدید در کوتاه مدت - احتمال ناهمترازی در این مدل زیاد است. - احتیاط در سیاست های پولی ممکن است تورش تورمی ایجاد کند. |
* درجه باز بودن اقتصاد
* درجه پیوستگی با بازارهای مالی جهان
* سطح ذخایر و تحرک سرمایه
* تحرک نیروی و انعطافپذیری اسمی
* نرخ های تورم متفاوت با تورم جهانی
* تمرکز تجارت خارجی
* تنوع تولید و صادرات
[1] - سیستم های طبقه بندی دیگری نیز وجود دارد مانند مدل صندوق بین المللی پول شامل شناور مستقل، شناور مدیریت شده، محدوده خزنده، میخکوب خزنده، میخکوب در دامنه مشخص، ترتیبات میخکوب ثابت و ترتیبات ارزی با پشتوانه دارایی های خارجی و ترتیبات ارزی بدون هیچ پول رایج مستقل
