به گزارش خبرنگار بین‌الملل ایبنا؛ پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)، رمز ارز‌های بانک مرکزی یا رمز ارز ملی به عنوان یکی از ابزار‌های پیشتاز در بانکداری هوشمند است که انواع مختلفی دارد؛ اما تعریف متداول و کلی آن اینگونه است: «رمز ارز بانک مرکزی، نوعی پول دیجیتال است که به عنوان سند بدهی منتشره توسط بانک مرکزی به صورت گسترده در اختیار عموم یا نهاد‌های واسطه‌گر مالی همچون بانک‌ها قرار می‌گیرد.» «پول بانک مرکزی» به پولی گفته می‌شود که در تعهدات بانک مرکزی قرار دارد و در حال حاضر دو نوع پول بانک مرکزی وجود دارد؛ اسکناس و مسکوکات فیزیکی و دیگری تراز‌های دیجیتالی است که توسط نظام بانکی نگهداری می‌شود.
در این گزارش ، مرور مختصری بر جایگاه، ساختار و دسته‌بندی‌های مختلف پول دیجیتال بانک‌های مرکزی صورت گرفته است. با مطالعه این بخش می‌توان شهود و شناختی اولیه از نحوه کارکرد و انواع رمز ارز‌های بانک مرکزی کسب کرد.
جایگاه، ساختار و انواع پول دیجیتال بانک‌های مرکزی
در کشورهایی که بازارهای مالی در آن توسعه یافته است، سهم غالب نقدینگی را شبه‌پول یا اعتبار تشکیل می‌دهد. این روند در کشور جمهوری اسلامی ایران نیز مشاهده می‌شود؛ اما پول دیجیتال بانک‌های مرکزی از دو نوع مطرح شده و موجود متفاوت است. چرا که پول دیجیتال جز تعهدات مستقیم بانک مرکزی به فعالان اقتصادی است و نه تعهدات شبکه بانکی به آنها. ضمن اینکه پول دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند به صورت خرد یا کلان در اختیار مردم یا نهاد‌های مالی واسطه‌گر از جمله بانک‌ها قرار گیرد.
با توجه به مستندات بانک تسویه بین‌المللی (BIS)، چهار شاخص اصلی برای پول در نظر گرفته شده که تقسیم بندی نسبتا جدیدی از انواع پول است. این چهار معیار شامل ۱. گستره دسترسی (عمومی یا محدود) ۲. ماهیت (دیجیتال یا غیردیجیتال) ۳. صادرکننده (بانک مرکزی یا سایر هویت‌ها) ۴. شیوه تبادل (همتا به همتا یا با واسطه) می‌شود.
دسته بندی انواع پول (گل پول) برگرفته از بانک تسویه بین‌المللی
منبع: گزارش ریال دیجیتال بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
رمز ارز بانک مرکزی (همانند سایر رمز ارزها) برای تضمین امنیت خود به پایگاه داده‌های غیرمتمرکز مبتنی هستند که بین اجزای مختلف آن به اشتراک گذاشته شده و یک محیط غیرمتمرکز را به‌جای یک نهاد متمرکز ایجاد می‌کنند. فرآیند به‌روزرسانی پایگاه داده‌های مذکور، متضمن یکسان بودن داده‌های موجود در همه اجزا است. طراحی چنین ساختاری موجب قطع وابستگی کاربران به نهاد مرکزی متولی پایگاه داده خواهد شد. برای مطالعه بیشتر در موضوع مورد بحث، می‌توان به گزارش «ریال دیجیتال» بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مراجعه شود.
صدور و انتشار پول دیجیتال از جنبه‌های دیگری نیز قابل دسته‌بندی است که به‌طور عمده ساختار و نقش ذی‌نفعان نیز در این چرخه به سه دسته تقسیم می‌شوند. البته تفاوت اصلی معماری این ساختار، در دو حوزه «متعهد پول» و «نحوه حسابداری آن» است. این سه روش عبارتند از۱. معماری غیرمستقیم پول دیجیتال (دولایه و همراه با واسط مالی) ۲. معماری مستقیم (تعهد مستقیم بانک مرکزی در مقابل پول دیجیتال) ۳. معماری ترکیبی.
انواع معماری پول دیجیتال بانک‌های مرکزی با کاربرد خرد، به اقتباس از بانک تسویه بین‌المللی
منبع: گزارش ریال دیجیتال بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
لازم به ذکر است، در هر قالبی، ارز‌های دیجیتال بانک مرکزی می‌توانند با بهره یا بدون بهره صادر و استفاده شوند؛ اما ملاحظاتی در خصوص معرفی و سیاستگذاری در حوزه پول دیجیتال لازم وجود دارد. این پدیده پولی، یک امر بدیع در سطح جهان بوده است که ابراز‌های سیاستی جدیدی برای بانک مرکزی معرفی کرده؛ اما همانند هر امر نوین دیگری، همراه با خطرات و ملاحظات متعددی است.
بدین ترتیب در این گزارش مرور مختصری بر ادبیات حوزه پول دیجیتال بانک‌های مرکزی (CBDC) صورت گرفته تا از برخی جوانب و دامنه اثرگذاری معرفی پول دیجتال پرده‌برداری شود.
مروری بر بررسی‌های علمی در حوزه پول دیجیتال بانک مرکزی
مهمترین دغدغه سیاستگذاری در حوزه توسعه نظام رمز ارز دیجیتال بانک مرکزی، واسطه‌زدایی بانک‌های تجاری (در معنای وسیع آن) است. به عبارت دیگر، معرفی پول دیجیتال در بازار می‌تواند اثر ازدحامی (Crowding Out Effect) برای سپرده‌های بانکی ایجاد کرده و با جایگزین شدن رمز ارز دیجیتال بانک مرکزی، کارکرد متداول نظام بانکی مختل شود.
مطالعات زیادی در ادبیات حول این مسئله صورت گرفته که گا‌ها به نتایج متناقضی دست پیدا کردند. اما باید توجه داشت، فروض مدل‌های طراحی شده در مورد خانوار، بانک، نوع پول دیجیتال بکار گرفته شده و ساختاربندی آن همگی بر نتایج تحقیق موثر بوده است. بدین ترتیب برای اظهار نظر در این حوزه باید مطالعات موردی که مبتنی بر زیست بوم اجتماعی-اقتصادی باشد، تهیه و تدوین شود.
برای توضیح بهتر مبحث، باید با دو اثری که در خلاف یکدیگر عمل می‌کنند آشنا شد. این دو اثر با لحاظ ناهمگونی توزیع درآمد خانوارها، همواره برقرار خواهند بود. معرفی پول دیجیتال بانک مرکزی در بازار می‌توان دو اثر را حاصل کند، اثرات مذکور عبارتند از: ۱. اثر حاشیه فشرده (Intensive Margin) ۲. اثر حاشیه گسترده (Extensive Margin).
برای توضیح اثر «حاشیه فشرده» می‌توان گفت: با معرفی رمز ارز دیجیتال بانک مرکزی به بازار و ثبات سایر شرایط، قدرت انحصاری بانک‌ها کاهش پیدا کرده، بدین طریق رقابت میان آنها جهت جذب سپرده افزایش میابد و بانک‌ها در رفتار بهینه، با افزایش نرخ بهره سپرده در تلاش خواهند بود تا از سهم بازاری خود صیانت کنند یا آنرا افزایش دهند. با افزایش نرخ‌های بهره سپرده، خانوارها ترغیب به پس‌انداز بیشتر شده و بدین ترتیب مجموع سپرده‌گذاری افزایش خواهد یافت. اما به موجب کاهش قدرت بازاری بانک‌ها پس از معرفی پول دیجیتال بانک مرکزی، اثر خالص این پدیده بر سود بانک‌های تجاری منفی خواهد بود.
برای شرح اثر «حاشیه گسترده» می‌توان بیان کرد: قشر کم‌درآمد، سهم بیشتری از درآمد خود را مصرف می‌کنند و بدین ترتیب ترجیح آنها به نقد بودن است. همچنین لازم به ذکر است، هزینه دسترسی به پول دیجیتال، به عنوان یک وسیله پرداخت، کمتر از سپرده‌های بانکی است. با معرفی پول دیجیتال بانک مرکزی و ثبات سایر شرایط، به علت بالا بودن هزینه دسترسی به سپرده، خانوار‌های کم‌درآمد، حتی با وجود نرخ‌های بهره بالاتر، به بستن سپرده‌های بانکی ترغیب شده و این روند تا جایی ادامه پیدا می‌کند که تنها از پول دیجیتال و اسکناس استفاده می‌کنند. بنابرین معرفی پول دیجیتال یک برون‌رانی سپرده بانکی را به همراه خواهد داشت. این پدیده، زمانی رخ می‌دهد که یکی از دو مورد واقع شود: ۱. رمز ارز دیجیتال بانک مرکزی نقدتر از سپرده‌های بانکی و اسکناس باشد. ۲. در صورتی که هزینه دسترسی به سپرده‌های بانکی و برداشت از آن بالا باشد.
مطالعه در دست اجرا توسط چانگ و همکاران در ماه نوامبر سال ۲۰۲۳ با فرض ناهمگنی درآمد، رقابت ناقص در نظام بانکی، به بررسی موضوع معرفی پول دیجیتال بانک مرکزی و اثر آن بر روی کاهش سپرده‌گذاری (واسطه‌زدایی) و وام‌دهی نظام بانکی متمرکز شده است. نتایجی که محققان گرفتند حاکی از غلبه حاشیه گسترده بر اثر حاشیه‌ای فشرده است. به عبارت دیگر، با توجه به اینکه مجموع ثروت قشر کم‌درآمد زیاد بوده و تمایل آنها به نگهداری اسکناس و پول دیجیتال بیشتر است (حاشیه گسترده)، پس از معرفی پول دیجیتال بانک مرکزی، افت مجموع سپرده‌های نظام بانکی یا واسطه‌زدایی مشاهده می‌شود. اما اثر مذکور بزرگ‌تر از جذب سپرده‌های ناشی از افزایش نرخ بهره است (حاشیه فشرده)؛ ولی در صورتی که بانک‌های تجاری به سایر اشکال تامین مالی همچون عمده فروشی یا تامین مالی بانک مرکزی دسترسی داشته باشند، تاثیر معرفی پول دیجیتال بانک مرکزی، بر حجم وام‌دهی (از نظر اندازه) ناچیز خواهد بود. به عبارت دیگر، بانک‌ها می‌توانند با ابزار‌های تامین مالی مذکور ضرر ناشی از کاهش سطح سپرده بر وام‌دهی را جبران کنند. از نظر عددی، کاهش حجم مجموع سپرده‌ها و وام‌دهی تحت فروض مذکور به ترتیب عبارت است از؛ ۴ درصد و ۰.۲ درصد که میزان افت وام‌دهی از نظر عددی مقداری ناچیز است. لازم به ذکر است، اثر حاشیه فشرده که ناشی از رغبت قشر کم‌درآمد به جایگزینی پول دیجیتال بانک مرکزی است در کشور‌های درحال توسعه و بازارهای نوظهور قوی‌تر خواهد بود. بدین ترتیب می‌توان نتیجه‌گیری کرد، در صورتی که دسترسی به پول دیجیتال، راحت و ارزان یا حجم اقشار کم‌درآمد زیاد باشد؛ اثر حاشیه فشرده بیشتر خواهد بود.
در جمع‌بندی مطالعه مسبوق الذکر می‌توان گفت: تفاوت در نتایج این تحقیق با سایر مطالعات، اهمیت شناسایی صحیح مشخصات خانوارها، ساختار بازار و رفتار استراتژیک بانک‌ها را برملا می‌سازد.
سایر محققین همچون آندولفتو در سال ۲۰۲۱ برای مطالعه اثر پول دیجیتال دارای بهره بانک مرکزی بر اقتصاد کلان، ساختار انحصاری بانک و جانشین کامل بودن پول دیجیتال بانک مرکزی نسبت به اسکناس و سپرده بانکی را فرض گرفته است. بدین ترتیب فعالان اقتصادی تنها یکی از ابزار‌های پرداخت را انتخاب خواهند کرد و سپرده‌های بانکی بطور مداوم بازده خود را با بازده پول دیجیتال بانک مرکزی تطبیق می‌دهند. اگر اینگونه فرض شود، هزینه دسترسی به پول دیجیتال بانک مرکزی و سپرده‌های بانکی یکسان است. با وجود اینکه اثر حاشیه گسترده مشابه مطالعه چانگ و همکاران وجود دارد، اما آندولفتو به این نتیجه می‌رسد که همواره اثر مثبتی بر سپرده‌گذاری و وام‌دهی (واسطه‌گری مالی) دارد و بدین طریق شمول مالی را افزایش خواهد داد. بنابرین در صورتی که پول دیجیتال بانک مرکزی سازگار با محیط اقتصاد کلان طراحی شود، نگرانی از جانب تهدید ثبات مالی وارد نخواهد شد. لازم به ذکر است، معرفی پول دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند حاشیه سود انحصاری بانک‌های تجاری (در مفهوم کلی) را کاهش دهد، زیرا رقابت در صنعت بانکی افزایش داده است.
منابع فارسی:
گزارش ریال دیجیتال بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
منابع انگلیسی:
Chang, H. & Others (2023). Central Bank digital currency and bank disintermediation in a portfolio choice model. IMF Working Paper. https://doi.org/10.5089/9798400259029.001.
Andolfatto, D. (2021). Assessing the impact of central bank digital currency on private banks. Economic Journal. https://doi.org/10.20955/wp.2018.026.
